- Emanaldiak
2016ko irailaren 24an, larunbata, bi emanaldi eskaini ziren Santa Ana antzokian, 19:30ean eta 22:30ean, San Migel jaietako egitarauaren barruan.
- Pertsonaiak eta garapena - Agertokian azaltzen diren eran
0- Haria Jarraitzen: Aurtengo ekitaldia nolakoa den.
- Testua: Karmen Biain eta Ixidro Palacin. Musika: Jose Luis Bikuña.
1- Joxe Mari Anduaga nor den. Abestia 1:
- "Oñatiko kale eta baserri-auzoei ateratako bertsoak": Joxe Mari Anduaga.
2- Kandido Izagirre nor izan zen. Olerkiak 1 eta 2:
- "Ilargi amandrea": Ana Mari Markuleta.
- "Tiraka harixa": Ana Mari Liziaga.
3- Txomin Agirre nor izan zen. Eszenak 1, 2 eta 3,
- "Txomin Agirre": Enrike Olalde.
- "Urbiakoa": Enrike Olalde, Joanes: Jabier Atxa.
- "Urkiolakoa": Jabier Atxa, Gazteak: Alaitz eta Manex Madinagoitia, Austin: Juan Mari Elortza.
- "Juan Soldao": Iñaki Olalde.
5- Salbatore Mitxelena nor izan zen. Olerkiak 3 eta 4:
- "Gaiztozulo": Narratzailea: Jabier Atxa, Mari-gaizto: Ana Markuleta, Erromesa: Migel Agirre
- "Harri urdin": Juan Mari Elortza.
6- Antonino Ibarrondo nor izan zen. Abestiak 2 eta 3:
- "Oñati zortzikoa": Amaia Biain, Eduardo Korkostegi eta Arantzazu Saiz.
- "Maiatzeko arratsalde baten": Amaia Biain, Eduardo Korkostegi eta Arantzazu Saiz.
7- Manuel Umerez nor izan zen. Ipuina 2:
- "Gaiztozuloko sorgina": Iñaki Olalde.
8- S. Mitxelenaren lanak. Olerkia 5:
- "Arantzazu, euskal-poema": Arantza Gartzia.
9- J.M. Anduagaren abestiak. Abestia 4:
- "Txikitan": Arantzazu Bikuña eta Joxe Mari Anduaga.
10- Iñazio Irizar nor den. Eszenak 4 eta 5:
- "Hiriburuko erromesa": Erromesa: Enrike Olalde, Fraidea: Juan Mari Elortza.
- "Hiru asmakizunak": Enrike Olalde, Juan M Elortza, Artzaina: Migel A. Agirre.
- "Lurra hartu dut esku barruan": Maribi Korkostegi.
- "Baina oraindik goiz bakoitzera": Andres Zabala.
12- Ruper Ordorika nor den. Abestia 5:
- "Haizea garizumakoa": Xabier Oregi eta Joxe Mari Anduaga.
13- Jerardo Elortza nor den. Ipuina 3:
- "Torreko zubixa": Mª Angeles Altube eta Maritxu Baños.
14- Pello Zabala nor den. Olerkia 8:
- "Ongi etorri Arantzazura!": Arantza Gartzia.
15- I. Irizarren lanak. Eszena 6:
- "Irailaren 24ko gutuna": Andres Zabala.
16- Inaxio Ibarrondo nor den. Abestia 6:
- "Gure mintzaira zaharra": Rosita Markuleta, Iñazio Irizar eta Arantzazu Saiz.
- Antolaketa
Komunikabideak: Jabier Altube
Harreman instituzionalak: Ana Mari Markuleta
Diruzaina: Jabier Atxa
Megafonia: Ikustek
Argiak: Pili Aranguren eta Udana
Agertokia: Benjamin Billar, Antonio Alonso eta Iñazio Lete
Partiturak: Joxe Mari Anduaga, Iñaxio Ibarrondo eta Ruper Ordorika
Jantziak: Lantzen
Babeslea: Oñatiko Udala
- Sinopsia
Aixkomentean Olaitturri Kultur Elkartekook, Oñatiko historiari lotutako gaiak aurkeztu dizkizuegu gure lanetan. Baina egia da bestelakoak ere egin ditugula lantzean behin, eta gaur horretara gatoz.
Oñatiko kontuak eta abestiak ekarriko ditugu gaur ere, baina era askean, denetik apur bat. Ez da izango kontu batekin hasi eta horrekin amaitu, baizik eta kontu solteak eskainiko dizkizuegu.Betiko moduan, euskarari eta historiari lotutakuak.
Batzuk geuk asmatutakoak izango dira, baina gehienak hemengo idazle eta historialariak idatzitakoak.Gure lanak euskara baturako joera izango du, baina tarteka oñatiera ere agertuko da, jatorrizko idazkera errespetatuz. Hamasei saio desberdin izango dira, eta bakoitzaren aurretik idazlearen edo musikariaren azalpenak emango dizkizuegu.
- Dekoratua
Santa Ana aretoko agertokia oso soil egongo da. Bertan eszena batzuetarako aulkiak ipiniko dira. Bi abesti pianoz lagunduta dira, eta besteak gitarraz. Bertsolariak ere goitik abestuko dute.
Margoetan eta argazkietan oinarrituta, eszenen edo olerkien arabera jantziko dira, herritar bezala batzuetan eta dotore bestetan, antzerkirako bereziki egindako arropekin.
Aretoko pantailan, power pointa erabiliz idaleen edo konpositoreen argazkiak agertuko dira aurkezpenetan, eta eszena zein olerki bakoitzean, gaiari lotutako argazki egokiak.
1- JOXE MARI ANDUAGA NOR DEN
Joxe Mari Anduaga, Oñati-1955. Gaztetan ikasi zuen gitarra jotzen eta harrez gero izan du musikarako zaletasuna. Urte askotan Oñati Abesbatzako partaide izandakoa, bi disko atera ditu bakarka: “Bizitza bera” eta “Garunak dantzan”. Emanaldiko bere bi abestiak Oñatiri eskainita daude.
Orain entzungo dugunaren tituluak berak azaltzen du letraren nondik norakoak: “Oñatiko kale ta baserri-auzoei ateratako bertsoak”. Letra Graziano Anduaga edo Felipe Jausororena omen da, eta musika Joxe Marirena.
"OÑATIKO KALE ETA BASERRI-AUZOEI ATERATAKO BERTSOAK"
Goizean kantatzen du txori argitxuak
erantzuten diola birigarrotxuak,
zikirixo mosuak Garaltza-auzokuak
babazorruak dira Urruzulakuak.
Kontrabandista fama Araotzekuak
esaminadoriak Goiko mendikuak,
bixen bittartekuak Uribarrikuak
buztin zakatzailiak Lezesarrikuak.
morena graziosa Murgi-betekuak,
neskatila panposa Olabartakuak
buztanikarak dira Larraña-auzokuak.
Serbilleta musuak Torre-auzokuak
perretxikuzale Mendiko-kalekuak,
banastagin onenak Santamañakuak
kale garbitzailiak Kalebarrikuak.
Neskarik ederrenak Lekunbarrikuak
zartagin garbitzailiak Kaleartekuak
txokolate jantzaile Kalezarrekuak.
Ipurtaundixak dira Goribar-auzokuak
berbarik leunenak Zañartu aldekuak,
bidietako txixainak Garibaikuak
fraka zuridunak Santxolopeztekuak.
Kale merienda egile Zubillagakuak
errondari fama Aurreko-mendikuak.
Horra hogeita sei bertso, guztiak egiak,(Bis)
ondrak merezi dizkik Oñatiko herriak.
2- KANDIDO IZAGIRRE NOR IZAN ZEN
Hona, berak jasotzen dituen bi abesti edo olerki ekarriko ditugu, “I” eta “T” letretan datozenak, lehena Azpiletako Rosari eta bigarrena Arrikrutzeko Mariari entzundakoak.
"ILARGI AMANDREA"
Ilargi amandrea
zeruan ze berri?
zeruan berri onak
orain eta beti.
Zeruko jardinaren
loreen artean,
egon beharko dugu
egunen batean.
Zein egun izango ote da
egun ditxoso hori?
seinalamentuan.
Zeruan hantxe dagoz
arbola polit bi,
haitzaren gainean
damatxo polit bi.
Batari deritzola
ile gorri-hori
ile beltz eder horrek
eramango nau ni.
"TIRAKA HARIXA"
mailuaren hotsa,
hamalau argin baino
hobe dok arotza.
Tiriki tauki tauki
urrunak eralgi,
ontza bat txokolate
hamalau atsori.
Hamalau atso eta
hamabost kikara,
ondora arrimatzeko
beldurrez ikara.
3- TXOMIN AGIRRE NOR IZAN ZEN
Txomin Agirre, Ondarroa-1864 – Zumaia-1920. Abadea izan zen, eta euskal idazle klasikoenetakoa dugu. Bere lan aipagarrienak Kresala eta Garoa nobelak dira. Lehenak Ondarroako giroa islatzen du, eta Garoak Oñatikoa. Gure herrian pare bat aldiz egon zen: 1902an Euskal Festak ospatu zirenean, eta 1918an Eusko Ikaskuntza eta Euskaltzaindia sortu zireneko ekitaldi ospetsuetan.
Liburuko hiru pasarte eskainiko dizkizuegu, antzerkirako egokituak. Protagonista nagusia Joanes artzaina da, Uribarriko Zabaleta baserrikoa, nolabait Errodrigo Baltzategi izango zena. Lehen agerraldia Txomin Agirrek Joanesi buruz idatzitakoa da, bigarrena Urbiakoa, eta hirugarrena Urkiolakoa.
"TXOMIN AGIRRE"
... Hura zen gizona hura!... Hirurogeita hamabi aldiz ikusi zuen, Aloña mendiko hariztietan, hosto berdea berriz jaiotzen; baina ez zion eramango hemeretzi urteko mutil batek ez aizkora jokoan, ez burdina astuna jaurtitzen, ez mendietan gora edo ibarretan zehar lasterka...
Oroitzen naiz nola ezagutu nuen nik Joanes artzaina, eta nire jakinari bizian zenbat galdera egin nizkion...
"URBIAKOA"
Joanes artzaina haitz baten jarrita dago, lasai, eskuan makila duela
TXOMIN:... Egun on adiskide, Aizkorrira igotzeko, ondo noa hemendik?
JOANES: Bai jauna. Zelai eder hauek Urbiakoak dira, eta hortik gora joanda laster zara tontorrean.
TXOMIN: Jarleku ona aurkitu duzu ardiak zaintzeko.
JOANES: Ederra. Beste asko dauzkat basoan, eta denak ezagutzen naute iragango urteetan.
TXOMIN: Eta beti mendian zaude? Hain ondo bizi al zara hemen?
JOANES: Bai, eta nola ez? Nahi dudan talo, esne eta gazta jaten dut, nahi adina haitz iturriko ur garbi garbia edan... Nire ustea da hemengo legea, eta inguruetako jaun eta jabe bezala bizi naiz.
TXOMIN: Baina, ez duzu hemendik inora irteten?
JOANES: Uda da hemen igarotzen dudana, nire baserrian lan handirik ez badago. Hala ere, larunbatetan jaisten naiz Zabaleta nire baserrira, andrea, senar-emazte gazteak, biloba eta bazterrak ikusiaz, barruko jantzi garbiak ipini, eta tabakorria hartzera.
TXOMIN: Zortzian behin ikusten dituzu beraz etxekoak.
JOANES: Baserrian lan askorik ez bada, bai. Baina gure Zabaleta horretan egin behar estuak baldin badaude,
TXOMIN: Eta lanera joaten zara?
JOANES: Zertara ba bestela? Aitzur edo laietara, edo behar denera eguzkia gorde arte behintzat. Eta ilunabarrean, aldapari aurpegia eman eta gorantz berriz, kankarroak lepoan ditudala...
"URKIOLAKOA"
Joanes eta bilobak jarrita daude, aitajauna aulkian eta gazteak lurrean. Trikitia musika entzuten da. Hamaiketakoa egiten daude, lasai berbetan, eta gazteek ogia txokolatearekin jaten duten bitartean, Joanesek lurrean dagoen otzaratik txorizoa ateratzen du, ogiari laguntzeko.
AUSTIN:... Adiskide, barkazioz, oñatiarra al zara?
JOANES: Goizean oinez etorri naiz Oñatitik bilobekin, urtero bezala, Urkiolako San Antonio gurtzera bere egunean.
AUSTIN: Emadazu besarkada bat. Urteak dira gero elkar ikusi ez dugula.
JOANES: (Patrikatik txanponak atera eta bilobei ematen dizkien bitartean) Zuek gazteok, zoazte eta erosi erroskilak etxerako, ni Elorrioko Austinekin berbetan geratzen naizen bitartean.
Bilobak pozik doaz txanponak eskuan hartuta, Zabaleta baserrirako erroskilak erostera
AUSTIN: Landare onak, zure bilobak. Garo artean har dezatela lurra, Aloñatik hurrean. Gaur egun gutxi geratzen dira horrelakoak, eta Urkiolako giroa bera ere, galeran doa. Ez da gure gaztetakoa.
JOANES: Nire ustez antzerakoa da, baina biok zahartu egin gara, eta bihotz nahigabeak hitz garratzegiak ohi ditu. Oraingo eguzkia eta umetakoa berbera da, gaurko loreak eta ordukoak berdinak dira, orduko eta oraingo arrautzak era berekoak. Baina gaurko eguzkiak ezin nau poztu, gaurko liliari ez diot usainik hartzen, arrautzopila txarra zegoela iruditu zait... Geu gaude gu alferrik galduak, Austin.
AUSTIN: Ondo esan duzu, Joanes, baina ez nago zurekin. Nik badakit gure zentzunak alferrik galduta daudela, baina ez gure arimak. Aitortzen dut lehengoak direla eguzkia, loreak eta arrautzak, baina ezingo didazu ukatu hau ez dela lehenagoko Urkiola. Lehen... euskal usaina, garo usaina zegoen hemen; gaur ostera...
JOANES: Baietz uste duzu?
AUSTIN: Makila eskuetan daukadan bezala...
4- LUIS VILLASANTE NOR IZAN ZENLuis Villasante, Gernika-1920 - Arantzazu-2000. Fraide frantziskotarra izan zen. 1952ean sartu zen Euskaltzaindian, eta 1970ean bertako buru izendatu zuten. Garai horretan finkatu zen euskara batua. Liburu hauek idatzi zituen: "Paradigmas de la conjugación vasca", "Historia de la literatura vasca", eta "Angeles Sorazu, bizia eta mezua".
Kandido Izagirrek amaitu barik utzi zuen "El vocabulario... de Aránzazu-Oñate” borobildu eta argitaratzeko ardura hartu zuen, bere lan batzuk ere gehituz. Horien artean dago entzungo dugun "Juan Soldao" ipuina, berak Azpileta-goikoan bizi zen Daniel Igartuari entzundakoa.
"JUAN SOLDAO"
Jatorrizko oñatiar idazkera eguneratua
Juan Soldaok eskatu otzan Jaungoikuari mundu dana apurketako makilla bat, eta “Al costal” esanda, dana zakura tiraketako zaku bat.
Eta hala abixau zan, eta etxe baten ikusi eben bentana baten opil bat erreta. Eta “Jum. Hartu bixuat”. Eta “Al costal”. Eta praust, zakura opil hori. “Ja. Ondo zegok. Aurrera”.
Beste pasadizo baten, traba edo barrera bat topau eben, eta jo makilliaz, eta apurtu. Eta aurrera.
Hartan ebillen ebillen. Aspertu zan munduan. Eta: “A! Ointxe fan bixuat zerura” Eta fan zan, eta jo eben atia: Dan dan.
- Nor da?
- Juan Soldao.
- Hamen ez dago munduan heriotzia hartu bakuendako lekurik. Hamen sartzeko, munduan heriotzia hartu bihar lehenengo. Holakuok hor behian hartzen dittue.
Bueno. Hala fan zan. Jo eben atia.
- Nor da?
- Juan Soldao.
Diabruak zabaldu otzan atia.
Eta: “Al costal”, eta draun, zakura diabru hori. Hartu bizkarrian eta min emuten otzan: “Gogorra xauk hau. Errementari baten bigunduko xuat, ba.”
Eta fan zan errementarira. Eta errementarixori aspertu arte ebali malluetan. Artien be kantzau zala, hak ezin eikiela gehixao, eta:
- Emun, emun ondiño. (Juan Soldao horrek).
Ha kantzau zanien, esan otzan:
- Eutsi muturretik, neuk emungotzat beste ekiñaldi bat eta.
Errementarixorri zabaldu xao muturra, eta iges. “Jum. Bizkor fan dok, baña ekarriko xuat nik atzera!”
Hartu zaku hori eta fan zan. Eta: dan, dan, jo eben atia inpernuan. Eta:
- Nor da?
- Juan Soldao.
- Ez ez. Hemen ez dao Juan Soldauentzako lekurik. Lehen be aspertu naiz ni Juan Soldaugaz.
“Jontxo. Ointxe atzera zerura fan bikoxuau ba”.
Fan zan zerura eta jo eben atia:
- Nor da?
- Juan Soldao.
- Lehen be entzunda hago ba, hemen ez dagola munduan heriotzia hartu bakuendako lekurik.
- Baina txirristotxo bat, zerbait ikusteko laintxo sikiera eta. Eta zakua aurreko aldian ipiñita eukan. Txirristotxoa zabaldu otsanien: “Al costal”. Eta draun, ate bitartetik barrura.
Aingeru eta han egozen dianok Juan Soldao topaitten. Bankuak eta aidian zittuela, topau ezinda. Jaungoikua agertu xaten:
- Zer dabizue?
- Juan Soldao sartu xaku barrura, eta ezin dogu topau.
- Ee! Itxi’ozue, itxi’ozue, bategatik. Horrendako lain leku izango’ok zeruan eta.
... Oindio halaxe ei dago zeruan bizirik, munduan heriotzia hartu barik.
5- SALBATORE MITXELENA NOR IZAN ZEN
Gero Kuban ibili zen misiolari Castro ailegatu arte, eta alde egin behar izan zuen 1962an Suitzara. Hara joandako emigranteen kapilau izan zen, handik hiru urtera hil zen arte.
"GAIZTOZULO"
Kristautasuna Euskal Herrian sartu aurretik, menditarrei jentilak deitzen zitzaien. Mitologiako pertsonaiak dira, eta beraiek eraiki zituzten kromletxak eta trikuharriak mendi tontorretan. Mitxelenak kapitulu bat eskaintzen die, “Jentil-aroa” izenekoa, elezahar tradizionaletako paganoak “Mari-gaizto”rekin lotuz, eta erromesak Arantzazuko ama “Andre-Mari”rekin.
Mari-gaizto honek izen asko ditu: Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgina, Gaiztoa, etab. Eta ekaitza dagoenean, Anbototik Aloña mendiaren magalean dagoen Gaiztozulora hegan eginez etortzen da, sua eta garra dariola, zarata ikaragarria sortuz.
Narratzailea:
Talan... talan...
Noiztandik ari zan
zerutar arran-hotsa
deika Aloña-maldan?
Betidanik? Gizaldi
denen ondotikan...?
Baina, baina,
nolatan etzuan
jentil aro gaixoak
entzun lehendanikan?
Zaldi karroza suzkoan,
gaua izar dagoenekoan,
airean-zehar paseatzen da
Mari-gaizto jaurgo osoan.
ibiltzen ditu txangoan.
Mari-gaizto:
Hodei guztien azpitik,
sasi guztien gainetik.
Ez da Euskal Herrian niri burua
makurtuko ez didanik.
Beharko hik ere, kristau erromes;
aitor nazak hik ere, hik...
Nik etzaitut aitortuko.
Nahiago nuke, nahiago,
nire burua bertan amildu
Zer ikusirik ez dut zurekin.
Ni Kristorentzako nago.
Narratzailea:
Amorru beltzak hartzen du
ta han doa Mari su ta fu.
Aloña-goiko Gaiztozulotik
bizilekua hantxe bait du
mendeko dituen agintariei
hasi da agindu ta agindu.
Mari-gaizto:
Ahaide-nagusi jauntxoak:
urkatu kristau lepoak,
kiskaldu sutan baserri ta hiri,
ebaki sagar-ondoak...
goi-behekoen gorrotoak!
Erromesa:
Aloña horretxen gailen
beste Andre bat sorturen
zure jauregi gezurrezkoa
oinpean Hark zapalduren,
Gaiztozuloko agintepetik
guztiok libra gaitezen.
Narratzailea:
Ta bertan, dantza ta algara,
Mari-gaizto izarretara...
Ez duzu ikusten airez hirutan
sorginkerizko izara?
ilargi betez koroaturik
buruko ile-aparra.
"HARRI URDIN"
Erromes bakoitzak, handik pasatzerakoan, bertantxe eseri behar du eta hala egon, Salbe bat esan bitartean. Oraindik ere irauten du sinesmen eta ohitura horrek.
Kataberako gainetik
non aurki balkoi hoberik?
Itxasoraino nabari duzu
Euskal Herria osorik.
Kataberan, Harri-Urdin.
Oiloak txitak ez bezain
maiteki Amak eusko-haurtxoa
zaintzen du hemendik, bigun...
6- ANTONINO IBARRONDO NOR IZAN ZEN
Antonino Ibarrondo, Oñati-1914 - Oñati-1985. Musika zuzendari profesionala, konpositore emankorra, eta hainbat instrumentu jole trebea izan zen. Oñatiko bandako zuzendari jardun zuen 30 urtez, eta ondoren baita Sestaoko eta Bilboko musika bandetakoa ere.
Berrehun eta hirurogei abesti kanta baino gehiago konposatu zituen guztira. Pieza ezagunenen artean daude: "Oñatiko zortzikoa", "Ibar aldean" “Arantza artean", "Oñatiko ibilera", "Corpuseko arku dantza", "Ama begira ezazu", "Agirrebalzategiri”, "Kuku soinua", "Aloña Mendi", "Ta zertarako?", "Goizean goiz", "Oñatiko rapsodia” "Udana-Zubillaga”, “Mirentxu", "Oñati danborrada", "Iriarena" eta "Atzeko kale".
"OÑATI ZORTZIKOA"
Nire herriko mendi
ta bazter ederrak,
gogoan dauzkat
beti nire bihotzean.
Hainbat aldiz bete dira
negarrez nire begiak,
nire herriaz oroitzean
urruti nagoenean.
Beti beti nahi dut bizi
Oñati bihotzekoan,
urrutiko hiri hauetan
nago ni beti herrimin.
bihotza nire herrian,
itzultzeko egun batean
ametsez nire buruan.
Orain hemen nire herri maitea
ari naiz betetzen nire amets guztia,
hau izan da amets nagusia
Oñatiko herrian nik bizia uztea.
"MAIATZEKO ARRATSALDE BATEN"
Udaberriko loreak
pozten gaitu ikustean,
urte berri baten sartu
alaitasun berri izateko asmotan.
Lore politak arrosa ta krabelin
kolorez margotzen du ikuspegiak
gonbidatzen du bizi berri batean
egitasmo berri batez jardun beti
udaberri balitz urte denean.
Maiatzeko loreak
alaitasun betetzen nagoen
bezala kutsatzen naiz
loren kolore ta usain ederrez
zu nire aurrean ikusiz batean.
Zure begi hain ederrak
aurpegi alai argi betea
barru barruko ispilu garbi
balitz bezala oraintxe bezala
guk goza dezagun udaberria.
7- MANUEL UMEREZ NOR IZAN ZEN
Manuel Umerez, Oñati-1757 - Oñati-1818. Abadea, oñatierazko lehen testu garrantzitsuak idatzi zituen. Bi liburu utzi zizkigun: “Osaba baten instruccinuac bere illoba Ezcondu eta Necazari batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoicoaren Legue santubagaz conforme”, eta “Errectore Jaun baten instruccinuac ezconduric vizi dan Adisquide batentzat bere eta bere Familiaren gobiernu oneraco Jaungoikoaren Legue santubagaz conforme”.
Hona, mitologia eta sineskerien inguruko pasarte bat ekartzen dugu.
"GAIZTOZULOKO SORGINA"
Jatorrizko oñatiar idazkeran
... Eta nora guaza hodei denporako gizur sinisketa honeikaz, bardin hodei haserriak ekusi ohi dirian alderen batetik aurkiketan bada iñork ondarrik ez dekion leze handiren bat, nire gazte denporan Oñatin, estudioetan nenbillela, entzun ohi neben legez Gaiztazuluaren izena daukan leze bategatik?
Entzuten neben bada, leze honetan diabruak bizi diriala, sartu eta urten ibiltzen diriala batez ere hodei haserria daguanian, urlia arzainegaz eta berendiagaz hau gertatu zana eta bestia, eta beste honelako milla atso-ipuin ume artian ere denpora igaro garri esaten kristaun batek lotsatu bihar leukiana...
8- SALBATORE MITXELENAREN LANAK
Mitxelena idazlanetan Euskal Herria eta fedea uztartzen saiatu zen. Bere poesia liburuak hauek dira: "Arantzazu, euskal-poema", "Ama-semeak Arantzazuko kondairan", "Hogei kanta Arantzazuko", "Herri bat gurutzebidean", "Gurutzebidea", "Euskal Samiñaren gurutzebidea", "Arraun eta amets", eta "Aberriak min dit".
Gerra ondoren Euskal Herrian euskaraz argitaratu zen lehen liburua “Arantzazu, euskal-poema” izan zen, 1949an, zentsura arazoak zirela eta poemaren parte bat argitaratu gabe gelditu arren. Bi saiakera prosaz eta antzerki bat ere idatzi zituen.
"ARANTZAZU, EUSKAL-POEMA"
Talan... talan...
Aloñaren maldan,
antzina zaharrean
altzo-altzotikan.
Talan... talan...
Aloñaren maldan.
Baltzategiko Errodrigotxo,
zorioneko artzaina,
hik entzun huen lehenengo aldiz
zeru-deiaren kanpaia.
Zorioneko kanpaia eta
zorioneko artzaina!
Talan... talan...
Aloñaren maldan.
Zeru bera ari zen
deika kanpai hartan.
Talan... talan...
Noiztandik ari zen
zerutan arran-hotsa
deika Aloñako maldan?
Betidanik? Gizaldi
denen ondotikan?
Baina, baina
nolatan ez zuen
Jentil-aro gaixoak
entzun lehendikan?
Gaixo hark ez jakin
bere nahigabean,
onez inork inora
dei zeizkionikan!
Talan... talan...
erromes bidean
bere kasa zetorren
galduta ilunpetan,
nonbaitera irtetzeko
antzi-ametsetan...
Jentil aroak ez jakin
nola han aldatz-mugan
Zeruak itxoiten
zion goiz argitan!
9- JOXE MARI ANDUAGAREN ABESTIAK
Lehen esan dugu Joxe Marik bi disko atera dituela bakarka, eta emanaldian eskainiko dituen bi abestiak Oñatiri eskainita daudela. Oraingoan bigarren diskoko “Txikitan” eskainiko digute. Letra Juan Martin Elexpururekin batera egin zuen, eta musika berea da.
"TXIKITAN"
Jaiotzetik naiz ni zazpikixa
hori gutxi balitz, eskertixa.
Zergatik ez esango egixa
marimatrakia, bihurrixa.
Gustatzen xaten baserrixa
astua, katua ta zaldixa.
Errota azpiko igerixa
behin hantxe itto nintzen ixixa. (b)
Beti txori-habixak bilatzen
Arbola puntetara igotzen
ni ez nintzen atzera gelditzen.
Eta edurra baeban zuritzen
elkarri edur-pilotak botatzen.
Edota bazterrak endredatzen
ederki asko ginen ibiltzen. (b)
Tabernara joan eta kantuan
mahaira igota egiten nuan.
Neure saioa egindakuan
euro eta zentimoak eskuan.
bai udan eta baita neguan.
Zoriontsua nintzela auzuan
horixe daukat ondo goguan. (b)
Baina gu baserritik kalera
jaitsi egun batetik bestera.
Akabo gure ume denbora
akabo bizipoz gozo hura.
Nahiz eta holakorik ez gura
bizimodua aldapa gora.
Txikitako pozak eta penak
eta ez ditut esan den-denak. (b)
10- IÑAZIO IRIZAR NOR DEN
Iñazio Irizar, Oñati-1953. Enpresa Ekonomiako eta Ekintzailetasuneko irakaslea izandakoa, Olaitturri Kultur Elkartearen sortzailea da.
Duela urte batzuk, hiriburuko familia bat bederatziurrena egitera Arantzazura etorri zen. Elkarrekin eguna pasatu ondoren, senarra iluntzean Donostiara itzultzekotan zen, hurrengo larunbatera arte.
Kanpai hotsak etzuten zirela, bazkalostean paseatzera irten zen, eta harrizko aulkian jarrita zegoen edadeko fraide bati, parera ailegatutakoan
DONOSTIARRA: Arratsalde on...
FRAIDEA: Arratsalde on, jauna.
DONOSTIARRA: Jarleku ederrean zaude hementxe.
FRAIDEA: Zeuk ere nahi baduzu jarri...
DONOSTIARRA: Eskerrik asko... Urteak ere badoaz, eh?
FRAIDEA: Ez dakit ba, niri denak aldean geratzen zaizkit...
Donostiarrari ez zitzaion erantzuna gustatu, eta urrutiegi joan barik, berriz itzuli zen fraidearengana.
"HIRU ASMAKIZUNAK"
DONOSTIARRA: ... Orain ere liburua eskuetan, baina! Zuek beti ikasten, eh?... Hara, senideak hemen utzita ni gaur bertan noa Donostiara, datorren larunbatean itzultzeko, eta galdera batzuk egin nahi nizkizuke, ea natorrenerako ateratzen dituzun.
FRAIDEA: Ateratzeko modukoak badira...
DONOSTIARRA: Bai fraidea, bai. Begira, lehenengoa zera da, zenbat banasta beharko ziren hor ikusten den Aloña mendi eder hori oso osorik banastetan sartzeko. Bigarrena, zenbat metro dauden hemendik Donostiaraino zuzen joanda. Eta hirugarrena, ea zuk igar zenezakeen beste kristau baten pentsamendua.
Era honetan agurtu zuten elkar, eta han geratu zen fraidea kezkati. Hurrengo egunean Urbiara igo zen, pentsakor, erantzunak nola atera asmatu ezinda... Ostegunean, artzain bat hurreratu zitzaion.
ARTZAINA: Hara, fraidea. Egunero ikusten zaitut gora eta behera, burua makur makur, eta ez dakit nire lana den baina, kezka handian al zaude? (Eta fraideak dena kontatu zion).
ARTZAINA: Etor zaitez bihar ere, eta ordurako zerbait asmatuko dut...
ARTZAINA: (Ostiralean)... Alai ezazu aurpegi hori! Aurkitu ditut erantzunak, eta ez dago gehiago kezkatuta zer egonik. Utz iezadazu niri abitua, eta bihar neu azalduko naiz berarengana zure ordez.
Fraide jantzi, kapela ondo sartu buruan, eta han non doan artzaina harrizko aulkira. Berriro Arantzazuko kanpai hotsak entzuten dira
DONOSTIARRA: Arratsalde on fraidea. Ba al dakizu honez gero erantzunak?
ARTZAINA: Bai jauna. Lehenengoa, zuk banasta handi handia egiten baduzu, Aloña mendi guztia bertan sartzeko modukoa, banasta batekin nahikoa da.
DONOSTIARRA: ... Jontxo... Ez dago gaizki esanda...
ARTZAINA: Bigarrena, hemendik Donostiarainoko metroak zuzen joanda, handik honaino bestekoak direla.
DONOSTIARRA: ... Arraioa... Egia hori ere...
ARTZAINA: Eta hirugarrena, beste kristauen pentsamendua igartzea... Zuk uste duzu ni joan zen larunbateko fraidea naizela, baina... (Kapela kenduz) Ni Urbiako artzaina naiz!
11- BITORIANO GANDIAGA NOR IZAN ZEN
Bere hamar liburu daude argitaratuak: "Elorri", "Hiru gizon bakarka", "Uda batez Madrilen", "Denbora galdu alde", "Gabon dut anuntzio", "Ahotsik behartu gabe", "Bizitza itxaropen delako", "XX. mendeko poesia kaierak-Bitoriano Gandiaga", "Adio" eta "Poema argitarabeak".
Euskal abeslariek Gandiagaren poema ugari musikatu, grabatu eta publikatu dituzte.
"LURRA HARTU DUT ESKU BARRUAN"
Lurra hartu dut esku barruan,
eskutada lurra,
herriko neure lurra,
neure asaben lurra,
lur puska ziurra.
Harriaren arreba
lurra hartu dut esku barruan,
euskaldunen ama lur,
uraren kideko lur,
suaren sostengu lur
zuraren orpoko lurra.
Lur hotza, lur beroa;
lur hila, lur bizia;
lur nabar, lur argia;
lur astun, lur arina;
lur samin, lur atsegin;
lur gogor, lur gozatsu;
lur iraindu, lur maite;
lur jator samurra.
Lurra hartu dut eskuan
mun emateko,
besarkatzeko,
bularrean herstutzeko
luzaro.
Eta gero,
neure burua baino
gorago jasoz eskua,
burutik behera utzi dut
sorbaldaz behera jausten,
neure lur guztiz behera,
lurrezko bataioaren
seinaletan.
"BAINA ORAINDIK GOIZ BAKOITZERA"
Baina oraindik goiz bakoitzera
Baina oraindik goiz bakoitzera zaizkit
begiok zabaltzen.
Oraindik goiz bakoitzeko argiak nau
Oraindik eskuok, oinok oraindik
egun berri bakoitz oro
goiz berri bakoitz oro ditut argitan ikusten.
Oraindik goiz oro dut
bakoitzean egun berri bat estreinatzen.
Eta jendea eta gauzak
egun berri bakoitzaren eskenategian
ikusten ditut egun berri bakoitzaren
argitan
egun berri bakoitzaren argi berriaren
irribarretan
aurrean eta gertu
egun berri bakoitzaren
grazia paregabean argi.
12- RUPER ORDORIKA NOR DEN
Ruper Ordorika, Oñati-1956. Abeslari ospetsua, euskal kantagintzako berritzaile nagusienetakotzat dago hartuta. Gaztetan, Pott talde literarioko kide ere izan zen. “Hiru Truku” taldearekin, kantu zaharrez osatutako hiru album argitaratu ditu: “Mendebaleko euskal baladak”, “Mendebaleko euskal kantuak” eta “Nafarroako kantu zaharrak”.
Bakarka berriz, dozenaka abesti bildu ditu argitaratutako hemeretzi diskoetan: “Hautsi da anphora”, “Ni ez naiz Noruegako errege”, “Bihotzerreak”, “Henry Bengoa inventarium”, “Ez da posible”, “Bilduma bat”, "Ruper Ordorika & Mugalaris", “So’ik so”, “Dabilen harria”, "Gaur", “Hurrengo goizean”, "Ruper Ordorika", “Kantuok jartzen ditut”, “Memoriaren mapan”, “Hamar t’erdietan”, “Haizea garizumakoa”, “Hodeien azpian”, “Azukre koxkorrak” eta “Lurrean etzanda”.
"HAIZEA GARIZUMAKOA"
Lagun zaharrekin elkartzen naiz bertan,
kalamahastiak, kresala haitzetan,
bizitzako gudan etsi gabeak
inoizko garizuma irrealenean.
nahiz betiko asmo galduak gomutan,
Garizumako haizea heldu da
areagotuz begien distirak.
Jainkoari esker, elkarrekin gara,
ona ahazten da baino lehenago txarra.
Adio atzoko amets gaiztoa,
bide estuena ere aurrera doa.
Hemen okerreko belaunaldikook,
norbere lotsaz ardura dadila,
gu geureaz arduratzen bezala.
Betor biharkoa gaurkoa bezala,
lagun alaiak errona eta kresala,
betor haizea garizumakoa,
arratseko herriminak uxatzera.
Jainkoari esker, elkarrekin gara,
ona ahazten da baino lehenago txarra.
Adio atzoko amets gaiztoa,
bide estuena ere aurrera doa.
Lagun zaharrekin elkartzen naiz bertan...
13- JERARDO ELORTZA NOR DEN
Antzerki munduan Bilboko Kriselu eta herriko Oñatz teatro-taldeetan jardun zuen, eta Iñaziorekin batera hiru obra moldatu ditu: “Unibertsitatea 1760” (“Lizargarateko Txamao”), “Anexiñua”, eta “Oñatiko hitzarmena”.
"TORREKO ZUBIXA"
Jatorrizko idazkeran, oñatiarrez
Oñatiko Torreauzon bada zubi eder bat, Arantzazu-Araotz eta Aloña aldetik datozen errekak bat egiten dauen lekuan. Zubixaren aldamenian, aspaldiko etxe bat dago, Garibai torria esaten xakona. Auzo honetako jauntxuak izan ziran Lazarraga-Garibatarrak denpora askuan.
Baiña sasue batian, torretxia jasota egon arren, ez ei eguen zubirik; eta errekiaz beste aldera fateko larri eta gorri ibiltten ei ziran.
Behin, Torreko amandria errekia pasau guran hasi, harri artian labandu eta ixa itto zan bertan. Uretatik atara euenian, hasarre bizixan zera bota ei eben:
- Eztago munduan jentillik hemen zubixa egingo dauenik!
Hori esatiaz bat, lau gizontzar agertu xakon derrepentian andriorri. Itxura bilddurgarri samarreko gizakote hareik jentillak ziran, jakiña. Hauxe esan otzain ikaratuta eguen atsuari:
- Etxeko alaba gaztia emuten badoskuzu, oillarrak kukurruku jo orduko, zubixa egindda eukiko dozu.
Gau batian zubixa jasotia eziñezkua zala pentsau eben amandriak, eta alabiori aginddu osten jentillai.
Jentilburuak irrintzi luze batekin jakiñian jarri zittuan berihela Larrainzar, Harri Urdin eta Bakue aldian egozen lagunak. Hango haitzak hartu eta habraillaz jaurtiketan hasi ziran, torre ondoraiño bota arte.
Erreka inguruan egozen jentillak, zubixa jasotiari ekin otzain. Hilbete zanez, aguro eta egoki ziharduain euren lanian.
Jentillak erabillein abixadia ikusitta, zihero larrittu zan atsua eta ez ekixen zer egin:
- Honeik eguna argittu baiño lehenago akaboko xostenai zubixori, eta alabia galduko xonat! pentsau eben bere artian...
Fan zan oillategira kriseilu batekin, astinddu zittuan besuak heguak balira lez, jo eben kukurruku moduko bat behin eta berriro eta, halako batian erantzun otzan oillarrak.
Orduan jentillak, eguna argittu ebelakuan, ikaragarrizko amorru-orrua bota euen. Leintz osuan entzun ei zan jentillen garrasixa. Euren lana buruketako harlandu bakar bat ifinttia falta ei xaten.
Eta egixa izango da akaso, auzotarrak behintzat Torreko zubixak harri bat gutxiago dakola esaten daue-eta...
14- PELLO ZABALA NOR DEN
Pello Zabala, Amezketa-1943. Arantzazuko fraide frantziskotarra da, eta baita euskal idazlea, irratiko aurkezlea, musikazalea eta meteorologoa. Hainbat urtez ibili zen Euskadi Irratian, musika klasikoko 5.000 saiotik gora eskainiz, eta egurialdiaren iragarpenak ematen, bide tradizionalak eta tenporak kontuan hartuz.
Sei liburu ditu idatziak: “Naturaren mintzoa: Egunez egun, sasoien gurpilean”, “Zeruan zer berri: Arantzazuko talaiatik eguraldiari begira”, “Joan XXIII.aren Kontzilioa Frantziskoren garairako”, “Eguraldia beti airean”, “Harkaitzaren magalean”, eta “Mendiko behatokia”. Hemen, “Ongi etorri Arantzazura!” olerkia eskainiko dizuegu.
"ONGI ETORRI ARANTZAZURA!"
Arantzazuko obretan
Topagunea da_azkena,
kultura guneetarako
pentsatuta genuena,
omenez eman genion
Gandiagaren izena
olerkitan zuelako
estimu ta aipamena.
Alde banatan bi kubo,
goialdean altuena,
karratuak dira seiak,
hala da arrazoimena,
entzuten batak bestena,
elkarrizketa delako
kulturetan ziurrena.
Basilika da sinesmen gune
Topagunea kultura,
bien artean, bihurguneka,
hainbat bide ta lotura;
ta hor tartean, Misterioa,
pausa nahi banu gustura,
barneko baitan isil-gordetan
goxatuz bihotz-azkura...
gainean ikuspegi librea
kontenplatzeko natura.
Eliz aurrean, Oiza,
Oteitza, Txillida,
artea ageri da:
harri-puntten artean
lau ate beltz azpian,
hamalau harri ta,
frontoia huts betean,
goian, zeru mira...
bakardadeko Ama
hustuaz jantzi da.
Eskaileratan behera,
goazen barrundira,
itzalpe argira:
sartu ahala, bertatik
goi ta behe hazi da.
Bota gora begiak
pinuzko sabaira,
aurrealde margotan
izarra diztiz da:
zuk begiratzerako
zeneukan begira.
15- IÑAZIO IRIZARREN LANAK
Hemeretzi liburu argitaratu ditu, eta antzerkiaren arloan, honakoak: “Makalenaren herri antzerkia”, “Iparra”, “Anexiñua oñatiarrez”, "Olaitturriren Herri Antzerkia”, eta “Iparragirre Oñatin”.
"IRAILAREN 24ko GUTUNA"
"... Maite genituen gauzengatik
erori ginen preso,
baina gure maitasuna oraindik
ez dago preso, ez dago preso..."
Aitak irratia itzaltzen du, eta zutitu ondoren mahaiaren aurrera etorrita, irakurtzen hasten da.
Irailaren 24ko gutuna... Gabon, alaba maitea... Zer moduz? Dena ondo? Patioa tokatu zaizunean, eguraldi ona izan duzu?
Ahaztu baino lehen, goraintziak Jon Ander eta Maiteren partez. Eta Agurtzanek besarkada handi handi bat bidaltzen dizu. Eta mila musu… Pediatrarengandik zetorren bere alabatxoarekin. Oso polita... Kontuak egiten dizkienei irribarrez erantzuten hasia dago.
... Igandean amari ipini nizkion loreak primeran daude. Eguerdian izan naiz, eta zutaz ere hitz egin diot, jakina. Bihar ur apur bat botako diet, hobeto mantentzeko.
... Gaur ere, zuri idazten hasi aurretik, martxoan Jon Maia bertsolariak belodromoan eman zuen “Kantu bat gara” errezitaldia entzun dut, adorea hartzeko. Zortzi minutu inguru irauten badu ere, gauero motz geratzen zait. Gehiago esango dizut, ia dena buruz ikasi dut, entzuten dudan bakoitzean erabat hunkitzen nauelako.
Ez dakit oso ondo adierazten, baina errezitaldia kantu pilo batekin eginda dago, eta gure herriaren historia islatzen duela esango nuke. Zaharra naizelako izango da berhar bada, baina nire barnean abesti bakoitzak leku bat, momentu bat, oroipen bat ekartzen dit gogora. Gure bizitzaren doinuak dira guztiak, eta herri honen bizi iraupenaren borroka.
Nire garaiko abestiak dira batzuk, eta beste asko zurekoak. Hor daude Mikel Laboa, Xabier Lete, Benito Lertxundi, Imanol, Antton Valverde, Pantxoa ta Peio, zuk umetatik ezagutzen dituzun abestiekin. Eta beraiekin batera Ruper Ordorika, Hertzainak, Kortatu, Negu Gorriak, Itoiz, Ken Zazpi, Berri Txarrak, Anari, eta zure gustuko beste hainbat.
Errezitaldiaren hasiera eta amaiera ere bikainak dira. Matalaz aipatzen du Maia bertsolariak, Benito Lertxundik askotan abestu duen esaldi famatuarekin: “Egun batez, jaikiko dira egiazko euskaldunak”...
Bueno maite, Sanmigeletan inoiz baino gehiago izango zaitut gogoan... Egun bat gutxiago falta da hurrengo larunbateko bisitarako… Irrikaz nago berriro zu besarkatzeko... Agur maitea... Nire bizipozik handiena izaten jarraitzen duzu...(Mahaira hurbiltzen da, azken bi letrak idaztera, zutik. Amaitutakoan.)... Eutsi goiari...
Mahaian dagoen alabaren argazkiari musu bat ematen dio... Lehengo irratitik, Ken Zazpi taldearen “Ortzemuga begietan” disko trinkoko 0.8 "Itsasoa gara" abestiaren azken esaldia entzuten da, 4’ 11’’ tik 4’ 40’’ raino...
"... Eta ez galdetu inoiz zer galdu genuen
negar egin genuenean,
malko haiei esker
orain itsasoa gara...”
Abestia amaitzen denean, aita badoa, goibel.
16- INAXIO IBARRONDO NOR DEN
Horien artean rapsodiak, pasodobleak, martxak, kalejirak eta ihauteriak daude, eta pieza batzuk aipatzekotan, honakoak: "Arantazu rapsodia", "Arantza", "Iñigo eta Mari Mar", "Rio Negro", "Okola", "Larrain-Gain", “Arantzazura, Irailak 9”, eta “Santa Ageda bezpera”.
"GURE MINTZAIRA ZAHARRA"
Musika I. Ibarrondo, letra I. Irizar.
baserrien sukaldetan,
fraidezintzoek bilduta
zeldetan izkiriatuta
apal eta isilean.
Bitoriano Gandiaga
eta Luis Villlasante,
baita Kandido Izagirre
nola ez Txomin Agirre
Mitxelena ta Umerez... esker onez.
Noizko zu, gure euskara (b)
goi mailako bileretan
agiri ofizialetan
ospearen gailurrean.
Herriko kaleetan
artisauen lanabes,
tailerretako zulotan
dendarien negoziotan
iraun du mendeetan.
Antonino Ibarrondo
eta ondorengook,
saia gaitezen lanean
musikan ta idaztean
elkarlana gogoan... elkarlana.
Noizko zu, gure euskara (b)
erakunde guztietan,
goi mailako bileretan
agiri ofizialetan
ospearen gailurrean.
.
.
