2022(e)ko urtarrilaren 1(a), larunbata

Katabera


A- ANTZERKIA
B- BIBLIOGRAFIA


------------o0o0o-----------

A- ANTZERKIA

SINOPSIA
Asturiasko Meatzeetako Konpainiak 1890ean Friedrich Bärh meatze-ingeniari alemaniarra kontratatu zuen, Oñatiko Kataberako meatzeak zuzentzeko. Txalet bat eraiki zuen Udanako gainean, eta Johanna von Daacke bere herrikidearekin ezkondu ondoren, bost seme-alaba izan zituzten. Horietatik bigarrena, Gerhard linguista, 1921ean Euskaltzaindiako inoizko euskaltzainik gazteena bilakatu zen.

Kataberako bi meatzeetatik bereziki galena eta kalamina ateratzen ziren, eta urarekin lurra kenduz garbitu ondoren, minerala bagonetetan jaisten zuten Udanako lau labeetaraino. Bertan egosi, eta hasieran gurdietan eta gero kamioi txikietan Zumarragako tren geltokiraino eramaten zuten, trenez Errenteriako labe garaietara bidaltzeko. Bärh ingeniariak Brinkolan trenaren geltoki bat egitea nahi zuen, garraioa errazteko. Baina kostua handia zelako, egitasmoa Oñatiko enpresari eta politikoei azaldu zien. 

Friedrich Bärhen txaletak argindar elektrikoa zuen, haize errota txiki bat, berogailua, telefonoa Kataberarekin komunmikatzeko, etab. Inguruetako lehen kotxea ere berak ekarri zuen, eta Brinkola-Oñati izeneko trenaren geltoki bat egitea proposatu zion Oñatiko udalari. Aldeko eta kontrtako jarrirak egon ziren, beti bezala, eta antzerkian bakoitzak bere iritziak emateko aukera izango du, trenaren geltokia eraiki ala ez erabakitzeko.

PERTSONAIAK
1- Musikoa 1/abeslaria 1.
2- Musikoa 2.
3- Abeslaria 2.
4- Abeslaria 3.
5- Friedrich Bärh, ingeniari alemaniarra.
6- Johanna von Daacke, Friedrichen emaztea.
7- Regino Igartua, meategietako enkargatua.
8- Juan Garai, alkate eta enpresaria.
9- Mª Luisa Garai, Juanen emaztea.
10- Agustin Gereka, idazkaria.
11- Federika Maiztegi, ostalaria.
12- Dominika Lizaur, garraio-enpresaria.
13- Paulo Zatarain, irakaslea.
14- Juana Zelaia, dendaria.
15- Martzelino Elortza, enpresaria.


GARAPENA
1- Bertsoak: “Hasierakoak”.
2- Lehen agerraldia: "Alkatearen bulegoan".
3- Bertsoak: "Enpresarien interesak”.
4- Bigarren agerraldia: "Udanako lorategian".
5- Bertsoak: “Herritarren nahia”.
6- Hirugarren agerraldia: "Alkatearen bulegoan".
7- Bertsoak: "Amaierakoak".

BERTSOAK: “Hasierakoak
Aloña Mendi aldamenean
leku zabal ta lasaian,
Oñati zeharo murgildu da
Sanmigeletako jaian.
Plaza eta kalean (bis)
harmonia onean
jendea dabil gustura,
jai giro honetan orain dator
antzerkia ikustera.

Gaurko antzerki apal honetan
agertuko dugun gaia,
Kataberako gorabeherak
ta trenaren geltokia.
Esandako guztia (bis)
gehiena da egia
gu ez gara ta gezurti,
gure historia oroituaz
gora dezagun Oñati.


LEHEN AGERRALDIA: "Alkatearen bulegoan, proiektua".

ALKATEA sartzen denean, IDAZKARIA bere mahaian dago.

ALKATEA: Astearteko udaleko ezohiko bilerako akta prest duzu?


IDAZKARIA: Bai, alkate jauna.

ALKATEA: Norbaitek zehaztasunak eskatzen baditu, hobe eskura izatea.

IDAZKARIA: Nahi duzu irakurtzea?

ALKATEA: Geltokiko pasartea soilik.

IDAZKARIA: “Oñatin, mila bederatziehuneko azaroaren hamabostean, Juan Garai alkate jauna buru zela, legezko aurrerapenarekin deialdia egin ondoren, bilkura berezian elkartu ziren jaun hauek: Elias Gorostidi...

ALKATEA: Mesedez joan zaitez harira.

IDAZKARIA: Iragarkietan azaldutako bileraren helburuak bi puntu zituela: Lehena Brinkolan tren geltokia egokitzeko komenigarritasunari buruzkoa, eta Bigarrena Erreklutamenduko Batzorde Mistoaren jakinarazpen baten berri ematea, Infanteriako Erregimentuko soldaduari espediente bat bidaliz.

ALKATEA: Gaurko gaia tren geltokiarena da, ez soldaduarena.

IDAZKARIA: Alkate jaunak hitza erabiltzen jarraituz, azaldu zuen onura handia ekarriko liokeela bai industriari, bai merkataritzari, bai bidaiariei tren geltokia Brinkolara eramateak; izan ere, horren bidez, Zumarragara dagoen distantziaren %50 laburtzen zen, auzotarren nahiak interpretatuz, Udalbatza ados baitzegoen praktikan jartzeko.

ALKATEA: Eta hartu zen erabakia?

IDAZKARIA: Jasota dago.

ALKATEA: Primeran.

IDAZKARIA: Kopia bat idatzi dut Esteban Gomendio probintziako diputatuari bidaltzeko.

ALKATEA: Ongi da.

REGINO, Kataberako meategietako enkargatua sartzen da.

REGINO: Sar daiteke? Harrera-gelan ez dago inor.

ALKATEA: Aurrera, Regino. Badakizu zertan gabiltzan udaletxean?

REGINO: Bai, alkate jauna. Brinkolan tren geltokia jartzeko asmotan.

ALKATEA: Eta ze iruditzen zaio Kataberako meategietako enkargatua zaren horri?

REGINO: Ondo.

ALKATEA: Azaldu egiguzu.

REGINO: Meategietan momentu honetan hemezortzi langile gaude. Friedrich jaunak esan dit trena Brinkolan geratuz gero, garraioa ehuneko hogei merkatuko dela, ondorioz langile gehiagorentzat lana sortuz.

ALKATEA: Eta zu beti ere enkargatu.

REGINO: Oso konforme dago nirekin.

ALKATEA: Langile gehiago izanez zure menpe, soldata handiagoa, jakina.

REGINO: Horrela izatea espero dut. Zure Garai fabrikan ere berdin egingo duzue, ala?

ALKATEA: Meategietan nekatzen bazara, izango duzu lana gurekin.

REGINO: Enkargatu moduan?

ALKATEA: Jakina! Mesedez gera zaitez harrera gelan, udaletxera gaurko deitutako beste guztiekin amaieran bilera bat egiteko asmoa dut eta.

Abegikor, aterantz laguntzen dio. REGINO irten alaz, zain zegoen DOMINIKA garraio-enpresaria sartzen da.

DOMINIKA: Asko estimatzen dut zure deia, alkate jauna.

ALKATEA: Kontua da, Brinkolan tren geltokia zabaltzeko diru asko behar duela udalak.

DOMINIKA: Senarra hil zenetik, “Oñatiarra” garraio enpresa nire kargu dago, baina oso apalak gara. Guztira bi zaldi-gurdi, bi automobil, eta autobus eta kamioi bana ditugu. Bidaia gehienak auzoetakoak, Arantzazurakoak, Arrasate-Oñati-Legazpi lineakoak, edo Zumarragako tren geltokira joatekoak dira.

ALKATEA: Brinkolan geltoki bat zabalduz gero, bidaiari gehiago lortzeko aukera sortuko litzateke.

DOMINIKA: Baina txartela merkeago izan beharko da. Azkenean, guretzat parra.

ALKATEA: Arantzazura ere erromes gehiago etorriko lirateke bederatziurrenean.

DOMINIKA: Beste autobus bat erosteko lain bai?

ALKATEA: Ez dakit. Hori da guztion erronka.

DOMINIKA: Zure fabrikan berrehun langiletik gora duzu. Ezin nauzu parean jarri.

ALKATEA: Lagunduko duzu diruz proiektua?

DOMINIKA: Zenbatekin?

ALKATEA: Hirurehun pezeta.

DOMINIKA: Asko da. Oñatiko beste negozioek, zenbat jartzen dute?

ALKATEA: Gaur hasi naiz denei galdetzen.

DOMINIKA: Besteena jakindakoan emango dizut erantzuna.

ALKATEA: (Aterantz laguntzen diola) Trena gure etorkizuna da.

DOMINIKA ateratzen denean, zain zegoen FRIEDRICH enpresaria sartzen da.

ALKATEA: Ongi etorri, Friedrich.

FRIEDRICH: Beti prest izango nauzu laguntza behar denean.

ALKATEA: Irakur ezazu astearteko udaleko bilerako akta.

IDAZKARIA: Honela dio: behin Udalak jakinda, hainbat zinegotzik hitz egin ostean, Brínkolan geltokia ezartzea herri honetarako alde guztietatik onuragarria dela ikusita, komisio bat sortzea adostu zen honako jaunak osatuta...

ALKATEA: Zu ere komisio horretako partaide izatea gustatuko litzaidake.

FRIEDRICH: Ze betebehar izango ditut?

ALKATEA: Foru Aldundiari baimenak eta dirua eskatzea, adibidez.

FRIEDRICH: Baina ni alemana naiz.

ALKATEA: Eta Kataberako meategietako ingeniari nagusia.

FRIEDRICH: Asturiaseko Konpainiaren enplegatua naiz, ez enpresaria zu bezala.

ALKATEA: Martzelino Elortzak eta biok ordezkatuko ditugu enpresariak.

FRIEDRICH: Interes handia dut tren geltokian. Orain kamioiek minerala Udanatik Zumarragaraino eraman behar dute.

ALKATEA: Distantzia erdira jaitsiko zaizu.

FRIEDRICH: Gomendio diputatuak zer dio?

ALKATEA: Zu egoteak komisioa osatzen duela.

FRIEDRICH: Legazpiko alkatearekin komentatuko dut, baietza eman baino lehen.

ALKATEA: Haiei berdin zaie Zumarragara joan edo Brinkolara joan.

FRIEDRICH: Oraindik tren geltokirik ez dutenez, haiek ere Aldundira joko dute diru eske.

ALKATEA: Ez dut uste zu gure taldean egoteak legazpiarrei kalterik egingo dienik.

FRIEDRICH: Udana herri bien erdian dago.

ALKATEA: Komisio bietan sartu orduan.

FRIEDRICH: Baliteke ideia ona izatea.

ALKATEA eta FRIEDRICH ate aldera doaz. Ondoren, ANDRESA ostalaria sartzen da.

ALKATEA: Ongi etorri Andresa anderea. Nola doaz gauzak?

ANDRESA: Nire negozioan txukun, baina ostalaritzako sektorearen izenean natorrenez, beste batzuen egoera ekonomikoa ikusita ezin hori esan.

ALKATEA: Sancti Spiritus Unibertsitatearen arazoengatik diozu?

ANDRESA: Jakina. Aspaldian oso apal dago, eta gero eta kanpoko ikasle gutxiago ditu.

ALKATEA: Madriletik behin betiko ixteko saio pare bat egin dute.

ANDRESA: Ezin dugu horrelakorik onartu. Mila bostehun eta berrogeita bostetik dago zabalik, eta garai onenetan berrehun eta berrogeita hamar ikaslek hartzen zuten ostatu herriko etxeetan. Egoera horrek ez du zerikusirik gaurko apaltasunarekin.

ALKATEA: Unibertsitate maila kentzeaz mehatxatu digute.

ANDRESA: Bi karlistadetan ere geldi egon zen, Oñatiri hondamendia ekarriz.

ALKATEA: Oraingoan betiko izatea nahi dute.

ANDRESA: Ezin diegu horrelakorik onartu. Zer uste dute direla, gure erabakietan sartzeko?

ALKATEA: Oñatik bakarrik ez du unibertsitatea zabalik mantentzeko dirurik.

ANDRESA: Foru Aldundiak beti lagundu izan digu.

ALKATEA: Ados, baina oraingoan trenaren gaiarekin gabiltza.

ANDRESA: Enpresari gutxi batzuei egiten die mesede trenak. Ostalariok beste lehentasun batzuk ditugu.

ALKATEA: Gero izango dugu denon arteko bilera.

ALKATEAk ateraino laguntzen dio ANDRESAri, gizabidetsu. MARTZELINO enpresaria sartzen da.

ALKATEA: Martzelino Elortza jauna, ongi etorri.

MARTZELINO: Erabakia hartuta etorri naiz, Juan.

ALKATEA: Asko estimatzen dut.

MARTZELINO: Enpresariok lehenak izatea dirua jartzen Brinkolako geltokia martxan jartzeko, beti ere langile kopuruaren arabera, eta langile bakoitzeko hainbesteko bat. Ondoren Oñatiko beste sektoreei eskatzea komeni da, baina langile bakoitzeko gure erdia soilik. Sektore guztietako negozioei, pertsona bakarrekoa izanik ere.

ALKATEA: Nekez onartuko da halakorik.

MARTZELINO: Neuk ere entzuna dut trenaren geltokiarekin enpresariok irabazten dugula gehien, baina ez da egia. Gure produktuak garraiatzea merkeago kostako zaigu, Zumarragaraino eramatea baino dozena bat kilometro gutxiago daudelako. Baina geuk sortzen ditugu lanpostu berriak, eta hori herriarentzat aberastasuna da.

ALKATEA: Langile kopurua kontutan hartzekotan, zela egingo zenuke? Gaur egungoak? Azken bost urteetakoak?

MARTZELINO: Ez dakit. Zer diozu zeuk?

ALKATEA: Azken urteetakoak.

MARTZELINO: Badago dirua lortzeko beste aukera bat ere.

ALKATEA: Azaldu egidazu.

MARTZELINO: Garraiatzen den kantitatearen arabera.

ALKATEA: Berdin dio ardoa ala burdina izan?

MARTZELINO: Pisuaren arabera.

ALKATEA: Ostalariek ez dute onartuko.

MARTZELINO: Edo bai, kilometro gutxiago egin beharrari etekin handia ateratzen badiote.

ALKATEA: Gero izango dugu ordezkarien bilera. Ea zer dioten.

ALKATEAk MARTZEKINOri ateraino laguntzen dio. Berehala JUANA dendaria sartzen da.

JUANA: Eskerrik asko deitzeagatik, alkate jauna. Lehen aldia da hemen nagoela.

ALKATEA: Ongi etorria zara, Juana.

JUANA: Dendarien eta merkatarien kofradiako izenean nator. Atzo elkartu ginen, eta niri eman didate zurekin hitz egiteko ordezkaritza.

ALKATEA: Bereziki entzutea nahi dut, herritar guztien iritzia jasotzea.

JUANA: Jendea beldur da guri udaletxera deitzearen arrazoia ez ote den zergaren igoera.

ALKATEA: Lasai, ez du zerikusirik horrekin.

JUANA: Edo dirua eskatzea, Brinkolako geltokiaren gastuetan parte hartzeko. Orain arte, guri inork ez digu galdetu geltoki hori eraikitzea komeni den ala ez. Zeuek hartu duzue erabakia udaletxean.

ALKATEA: Denon mesederako da, emakumea.

JUANA: Errespetu osoz, nola dakizue ba udaleko alkate eta zinegotziok gure mesederako ere badela?

ALKATEA: Gaurkoaren moduko batzarrik ez dugu egin orain arte, baina jendearekin egunero egoten gara.

JUANA: Kofradiako juntakook nahiago dugu unibertsitatea indartzea, irakasle eta ikasleak bizia ematen diotelako merkataritzari.

ALKATEA: Horretan nabil orain.

JUANA: Trenarena baino garrantzitsuagoa da.

ALKATEA: Biak batera egingo ditugu.

JUANA: Gure uste apalean, gastuak besterik ez ditu ekarriko trenak.

JUANA kanpora doa, bera bakarrik. PAULO irakaslea sartzen da.

PAULO: Bilera aurretik gurekin banaka egotea nahi duzula jartzen zuen deialdian.

ALKATEA: Halaxe da, aldez aurretik zalantzak argitzeko.

PAULO: Trenaren geltokia enpresarion mesederako da. Ez dut uste bidezkoa denik herritar denoi dirua eskatzea.

ALKATEA: Noizean behin zeuk ere bidaiatuko duzu.

PAULO: Zeuk esan duzu egia, noizean behin. Baina zure fabrikatik ordea, zenbaitetan bidaltzen duzu kamioiak kargaz beteta?

ALKATEA: Goizean bat egunero, eta arratsalde batzuetan bigarrena. Ez beti.

PAULO: Alde ederra. Ni bezalakoei bost axola zaigu Zumarragarako bidean ordu erdi gehiago ematea noizean behin.

ALKATEA: Ezer ez egitea okerragoa da.

PAULO: Zuen etekinentzat, jakina baietz.

ALKATEA: Gure enpresan zure eskola- umeren hainbat guraso egiten dute lan.

PAULO: Ez gaizki ulertu. Ondo ikusten dut zuek etekinak lortzea, bere neurrian, inbertsio gehiago egiteko eta gurasoek umeak eskolara bidali ahal izateko. Batak ez du bestea kentzen.

ALKATEA: Lapur batzuk garela dirudi.

PAULO: Ea ulertzen garen, Garai jauna. Zure fabrikaren martxa onaren alde nago. Baina ez trenaren geltokia denok ordaintzearen alde, enpresarien mesederako.

ALKATEA: Oñatirako ona bada, denok irabazten dugu.

PAULO: Alfer alferrik nabil zuekin.

PAULO kanpora doa, bakarrik.

IDAZKARIA: Garai jauna, gauzak ez daude batere garbi.

ALKATEA: Aldekoak adina ditugu aurka.

IDAZKARIA: Bileraren ondoren, denak gonbidatu beharko zenituzke afaltzera. Adiskidantza giroak eta ardoak animoak gerturatuko dituzte.

ALKATEA: Arrazoia duzu. Edo hobe bestela, Friedrich ingeniariari asteburuan bere txaletean jai bat antolatzeko eskatuko diot, musika eta guzti, eta denei bikoteekin joateko eskatu.

ILUNA

BERTSOAK
Jauntxoek eta hainbat enpresarik
komunikazioak gura hobetu
bertatik trena ez pasatzean
Norteko trenbideari lotu.
Zumarragan geltokia urrun
Brinkolakoa behar da hartu
errepide berria egiteko
alkateak guztiei dirua eskatu
noren interesak defendatzen
herritarrek nahi eztabaidatu.

Udanan Friedrichen txaleteko
lorategian musikarekin
hizka-mizkak atzean utzita
denentzat giroa da atsegin.
Garai alkatea bereziki
abegikor ta kontalari fin,
trenaren abantaila guztiak
ezin dira gehiago jaregin,
oñatiar denak irabazten
onurak ta maukak zenbatezin.

BIGARREN AGERRALDIA: "Udanako lorategian".
Friedrich ingeniariaren Udanako txaleteko lorategian, musika entzuten da. Ezkerreko eserlekuan dotore jantzitako JOHANNA eta Mª LUISA hitz egiten daude, eskuan xanpain kopa bana dutela. Alboko mahaian beste bi kopa eta izotzontzia xanpain botila batekin.
Eskuinaldeko eserlekuan, DOMINIKA eta ANDRESA daude, hauek ere dotore.
Fokuak bereziki lehen eserlekua argitzen dute.


JOHANNA: Nire senar Friedrich beti dago prest jaiak antolatzeko.

Mª LUISA: Juan ez zen urruti ibiliko.

JOHANNA: Beti dute aitzakiaren bat.

Mª LUISA: Guretzat hobe, gonbidatzen gaituzten bitartean.

JOHANNA: Uste nuen Legazpiko alkatea etortzekotan zela.

Mª LUISA: Emaztearekin?

JOHANNA: Beti datoz biak.

Mª LUISA: Aspaldi ez dut ikusi.

JOHANNA: Orain Bilbon janzten da.

Mª LUISA: Donostia, gutxitxo berarentzat?

JOHANNA: Ikusiko bazenu zelako kapelak erabiltzen dituen.

Mª LUISA: Entzuten musikoei? Goazen dantzara!

Johann Strauss-en “Danubio urdina” balsa jotzen dute musikoek, eta biak dantzan hasten dira.
JUANA sartzen da, dotore, eskuan arrosa bat duela.
JOHANNAk arrosa kentzen dio, eta Mª LUISArekin dantzan jartzen du bere ordez, balsa amaitu arte.

JUANA: (JOHANNAri) Eskerrak eman nahi dizut gonbiteagatik.

JOHANNA: Alkatearen kontuak dira.

JUANA: Duela lau urteko igande arratsalde baten etorri nintzen Oñatitik umeekin bonbilen argia ikustera. Ez genituen ezagutzen, eta harrituta geratu ginen denok.

JOHANNA: Friedrich egonezina da. Beti dago zerbait berria asmatzen.

Mª LUISA: Berokuntza ere berezia dute. Eta bainuontzian beti dute ur beroa.

JOHANNA: Momentu ezin hobean zatoz.

JUANA: Oso dotore ikusten zaituztet.

Mª LUISA: Larunbatean Donostiara joan ginen propio erostera, gaur senarrei sorpresa emateko.

JOHANNA: Baina ez digute larregiko jaramonik egin.

JUANA: Euren gauzetan ibiliko dira.

Mª LUISA: Zeu ere dotore zaude.

JUANA: Neuk egindakoa da.

JOHANNA: Hurrengoan Donostiaraino joan beharrean, zure dendara joango gara Oñatira.

JUANA: Mesede bat eska dezaket?

Mª LUISA: Zure esanetara gaude.

JUANA: Egunen baten soinekoak utziko dizkidazue? Bakarrik kortea kopiatzeko izango da. Modan dauden estiloak ezagutzea gustatzen zait.

JOHANNA: Baina ez gero beste norbaiti gurea bezalakoa egin.

Mª LUISA: Ez behintzat denboraldi berean. Urte baten edo.

JUANA: Aginduta!

Lehen eserlekuko fokuak apaldu, eta bigarren eserlekua argitzen da orain.

DOMINIKA: Nire senar defuntuak ez zuen fede handirik trenean, gurpildun garraioan baizik.

ANDRESA: Ados nago, Dominika. Trena leku jakin batetik soilik igarotzen da, kotxea edo kamioia berriz, zeure etxe aurrealderaino ailegatzen den bitartean.

DOMINIKA: Ez dut gaur egungo egoera hau larregi ulertzen.

ANDRESA: Erraza da. Denon kontura egin nahi dute geltokia.

DOMINIKA: Guk kamioi bat eta autobus txiki bat dugu, enpresetako merkantziak eta bidaiariak Zumarragaraino garraiatzeko. Bidaia gehiago egingo genituzke Brinkolara?

ANDRESA: Okerragoa da nire kasua. Gure extean ditugun sei logeletatik, batezbeste hiru alokatzea lortzen dugu, gehienbat fabriketara datozen saltzaile eta muntatzaileei. Gora egingo du horrek?

DOMINIKA: Kontua da dirua eskatu digutela.

ANDRESA: Eta zaila zaigula ezetz erantzutea.

DOMINIKA: Gure negozioak beraien menpe daude.

ANDRESA: Gure arbasoen garaietan unibertsitateko ikasleak izan genituen apopilo, logelak urte osorako alokatuta.

DOMINIKA: Eta niri alkateak esan zidan Arantzazura erromes gehiago etorriko zirela Brinkolatik.

ANDRESA: Hori berak ere ez du sinesten.

DOMINIKA: Eta beste autobus txiki bat erosi beharko nuela.

ANDRESA: Dena den, erromesak zuzen doaz gora. Ostalariok ez dugu erromesen presentzia sekula igarri.

DOMINIKA: Zer egin dezakegu, Andresa?

ANDRESA: Ez dakit. Udaletxeko diruekin Zestoa, Alzola edo Arrasateko hotel eta bainuetxeen antzerako bat egitea biontzat probetxuzkoagoa izan zitezkeen.

DOMINIKA: Diruak herrian inbertituz.

ANDRESA: Bainuetxetara doan jendea aberatsa izaten denez, zure kotxe eta autobusaren beharrean egongo lirateke.

DOMINIKA: Eta hotela zerorrek kudeatuko zenuke, oraingo sei gelekin konformatu gabe.

REGINO eta PAULO sartzen dira eta erdira doaz, aurrera. Eserlekuko fokuak apalduta, bi hauengana bideratzen dira.

REGINO: Gaur egun handia da niretzat, Bähr jaunak bere jaira gonbidatu nau.

PAULO: Zerbaiten truke izango da, zaude ziur.

REGINO: Ez dakit ba, Alkate jaunari Brinkolako geltokiaren alde nagoela esan nion eta.

PAULO: Benetan zaude alde?

REGINO: Kataberako meategietako langile guztiok gaude ados.

PAULO: Ugazabari ondo joaten bazaio, langileei ere bai.

REGINO: Horrela da.

PAULO: Entzun duzu inoiz zer den enpresetako plusbalioa?

REGINO: Meategietara hamalau urterekin joan nintzen lanera, eta ordura arte neguan bakarrik joaten nintzen eskolara, udaberritik aurrera baserrian lagundu beharra zegoelako.

PAULO: Behingoz behintzat entzun. Enpresariak aberasten badira, langileek egindakoagatik dagokien soldata ordaintzen ez zaielako da. Nondik uste duzu bestela Garai jauna eta Bähr jauna direla Oñati osoan kotxea duten pertsona bakarrak?

REGINO: Berak zer duen ez dit ardura. Meategiko langileena defendatzen nabil.

PAULO: Eta geltokia denon artean ordaindu behar dugula esan dizu alkateak?

REGINO: Bähr jaunak agindu zidan langileon zatiaz bera egingo zela kargu.

PAULO: Irakasleok baino zorte handiagoa duzue.

REGINO: Beharbada. Meategi baten galerian lan egin duzu, ehun metroko sakoneran? Egun osoan eguzkiaren antzik gabe?

PAULO: Badakizu ezetz.

REGINO: Belarri zuloak ere beltz izaten ditugu ateratzerakoan.

PAULO: Lan gogorra eta zikina, badakit horrela dela.

REGINO: Eta gehiago esango dizut. Bähr jaunak duela zazpi urte meatzaritzako teleferikoa eraiki zuen Udanatik Kataberaraino. Hiru mila eta ehun metroko luzera zuen, bostehun eta berrogei metroko desnibela gainditzeko, eta bere bagonetak hirurogeita hamar tona mineral garraiatu ahal dute egunero. Horrekin amaitu ziren gurdizainen ibilera nekagarriak maldan gora eta behera. Baina alferrik nabil. Ez duzu inoiz ulertuko gure bizitza zela aldatu den.

PAULO: Beti egingo dut zuen alde. Baina denok ezin gara meatzari izan. Irakasleak ere behar dira.

REGINO eta PAULO atze aldera doaz, eta erdiko fokuetako argira FRIEDRICH, GARAI alkatea, MARTZELINO eta ESKRIBAUA abiatzen dira. Hau atzeko eserlekura doa.

FRIEDRICH: Ikusiko duzuen haize-errota txikiak etxean behar dugun argindar guztia ekoizten digu.

MARTZELINO: Nire fabrikako biltegietan jarriko nituzke halako batzuk.

ALKATEA: Guk ibaiko uraren indarra baliatzen dugu, baina Toki Eder txaleterako ez litzateke gaizki etorriko.

FRIEDRICH: Gero bazkari berezia egingo dugu. Aurreko astean Bergaran egin zen nekazaritza eta abeltzaintza erakusketa lehiaketara aurkeztu nintzen.

ALKATEA: Adarra jotzen zabiltza.

MARTZELINO: Meategietako ingeniaria nekazaritza eta abeltzaintza lehiaketan?

FRIEDRICH: Foru Aldundiak antolatu zuen, Gipuzkoa osorako, eta Aldun Nagusia bertan zen.

MARTZELINO: Berria egunkarian agertu zen, bai.

ALKATEA: Ez zaitut ikusten aitzurrarekin baratzean.

FRIEDRICH: Lurraldeko gurin freskoaren, eztiaren eta argizariaren hiru arloetan, lehen saria eman zidaten.

ALKATEA: Zorionak Friedrich!

MARTZELINO: Zur eta lur uzten nauzu!

FRIEDRICH: Aitzurrarekin eta erlezaintzan aritzeko lorezaina dut, baina hortik lehen saria lortzera, tarte handia dago.

ALKATEA: Nork esango! Dena den, datorren igandean hirurok Lasarteko zaldi lasterketetara joatea proposatzen dizuet, emazteekin.

MARTZELINO: Batzar Nagusietako diputatu Esteban Gomendio oñatiarra bertaratzen omen da igandero, eta berarekin cava kopa bat hartzeko geratuta nago.

ALKATEA: Geltokirako Aurrezki Kutxan mailegua eskatzeko aukera dagoen ala ez aztertuko dugu berarekin.

FRIEDRICH: Ados. Baina uste dut egokiagoa dela Foru Aldundiko bere bulegora joatea, astegun baten.

IDAZKARIA besteengana doa, eskuan dituen mineral zatiak erakutsiz.

IDAZKARIA: Reginok noizean behin galena eta kalamina zatiak ekartzen dizkit meategietatik. Badaki mineralen bildumagilea naizela, eta forma berezia dutenak gordetzen dizkit. Honek gurutze baten antza du. Beste honek koilara dirudi. Hau berriz, mineralen nahasketa.

ALKATEA: Jode Gereka! Ez nekien bildumazalea zinenik.

FRIEDRICH: Enkargatuak baimena eskatu zidan eramateko.

IDAZKARIA: Asko eskertzen dizuet bioi. Kolorearen araberakoak ere ekartzen dizkit.

FRIEDRICH: Hain zuzen, Donostiara astegun batez joatea komeni zait baimena eskatzera, beste galeria berri bat zulatzen hasteko.

MARTZELINO: Oraingo biekin ez duzu nahiko?

FRIEDRICH: Zaharreneko mineral beta gero eta txikiagoa da. Lur asko ekartzen du, eta han goiko garbitze lanak bikoiztu egin zaizkigu.

ALKATEA: Uste nuen berdin zela, gero hemengo labeetan bereizten delako minerala eta lurra.

FRIEDRICH: Zuzen zaude, baina denbora gehiago egon behar da labean, su-egur larregi xahutuz.

MARTZELINO: Labe berria ez diguzu erakutsi oraindik.

FRIEDRICH: Besteen antzekoa da, baina toberari sarrerako angelua igo diot, haizea indar gehiagoz sartzeko. Goazen laurok.

MARTZELINO: Ea gaurkoan ere zerbait ikasten dugun.

FRIEDRICH, ALKATEA, MARTZELINO eta ESKRIBAUA atera egiten dira.

ILUNA


BERTSOAK: “Herritarren nahia”.
Lorategiko giro alaiak
konfiantza hurbilagotzera
eraman hitz egiterakoan
baina ez iritziak batzera.
Udala diru premian dago
herritarrei doa eskatzera,
hauek ordea nahiago dute
jauntxoak behartu inbertitzera,
Batzar Nagusira joango dira
mailegu berriaz galdetzera.

Honez gero lau urte joan dira
ta geltokia izen berriaz
Oñate-Brinkola dauka orain
oñatiarrentzat ongietorriaz.
Norteko konpainiaren eta
errepidearen lansariaz,
udala maileguaz aparte
zain da bestelako gehigarriaz,
nor izango ote lehenengoa
dirua ematen pozkariaz?


HIRUGARREN AGERRALDIA: "Alkatearen bulegoan, erabakia".

ALKATEAk izkribu bat irakurtzen duen bitartean, IDAZKARIA bere mahaian dago lanean.

IDAZKARIA: Ia lau urte igaro dira Brinkolako geltokiaren gaiarekin hasi ginela. Gaurkoa hamabosgarren akta izango da.

ALKATEA: Lasai, ez da asko falta.

MARTZELINO enpresaria sartzen da.

MARTZELINO: Sentitzen dut, baina ezin naiz gaurko bileran geratu. Bartzelonan arazoak izan ditugu bezero batzuekin. Gure produktuen azken partidaren kalitateaz kexu daude. Eta neu bertaratzea exijitu dute.

ALKATEA: Betiko iritzia mantentzen duzu?

MARTZELINO: Bai, jakina. Geltokia, erabiltzen duenak ordain dezala.

ALKATEA: Enpresarion produktuak direnean, tonak kontutan hartuta.

MARTZELINO: Eta baita kanpoko enpresariek bidaltzen dutenean. Sakrifizioa berdintsuagoa izango da.

ALKATEA: Egia esan, Oñatin beti ordaintzen gabiltza.

MARTZELINO: Zumarragako edo Beasaingo enpresariek ordaindu zuten zeozer geltokiengatik.

ALKATEA: Ez. Trena bertatik nahitaez pasa behar delako.

MARTZELINO: Eta Donostiakoek.

ALKATEA: Ez gaitezen gogaitu.

MARTZELINO: Nirea badakizu.

ALKATEA eta MARTZELINO atera ondoren, ANDRESA eta JUANA sartzen dira.

IDAZKARIA: Alkate jauna berehala itzuliko da.

JUANA: Eskaileratan bost minutu izango direla esan digu.

ANDRESA: Ez dakit zergatik deitu gaituen berriro. Azkenean, gure iritzia bata ala beste izan arren, Udal Batzarreko hamabi jauntxok gura dutena egiten dute. Ostalarion larruz ordaindu dugu orain bi urte Madrilek unibertsitatea kendu izana.

JUANA: Eta dendariok? Oso zaila zaigu Oñatiko jendearekin bakarrik aurrera egitea. Kanpoko dirua sartu behar da herrira, salmentak gora egiteko.

ANDRESA: Etorkizun iluna ikusten dut.

JUANA: Zuei gaizki joaten bazaizue, pentsa guri.

ANDRESA: Udalak berrogeita hamaika mila pezetako mailegua eskatu behar omen dio Gipuzkoako Kutxari.

JUANA: Jakinean nago. Hogeita hamar urtetan itzultzeko.

ANDRESA: Badakizu zer den hori? Zorretan leporaino, beste ezertarako dirurik gabe.

JUANA: Hala ere enpresariek diote errentagarria dela epe ertainera.

ANDRESA: Beraientzat, ziur baietz.

JUANA: Nahiago nuen bainuetxea eta hotela eraikitzen inbertituko balitz dirutza hori.

ANDRESA: Dena herrian geratuko zen. Orain berriz, tren konpainiari hamazazpi mila pezeta eman behar zaizkio geltokia egiteko, eta Foru Aldundiari ere diru piloa Udanatik Brinkolara errepide berri bat egiteko.

JUANA: Kasu bietan, Legazpiko lurretan gastatzeko. Ba ote dator handik Oñatira inor erosketak egitera?

ANDRESA: Eta ostatu hartzera? Hor lanean arituko diren langile eta ingeniariak ez dira hona, etorriko. Ziur egon.

JUANA: Arropa berriak erostera gutxiago. Bigarren mailako herria bihurtzen ari gara.

ANDRESA: Alferrik gabiltza, Juana. Ez dakit zertarako deitzen digun alkateak.

JUANA: Aurrekoan esan nion, bizilagun asko geundela proiektuaren aurka, eta bozketa bat antolatzeko.

ANDRESA: Ez du egingo, zaude lasai. Udal Batzarreko hamabi jauntxoek erabakia hartuta izango dute jada.

JUANA: Eta horrela bada, guri berriro deitu?

ALKATEA sartzen da.

ALKATEA: Andresa eta Juana adiskideok, baduzue zerbait berririk adierazteko aurreko bileratik hona?

ANDRESA: Nik betikoa diot. Madrilek unibertsitate maila kendu badio gure antzinako unibertsitateari, hor gastatu behar dela dirua, lehenetara itzultzeko.

JUANA: Andresarekin bat nator. Udala sorretan sartzekotan horrek dakarren sakrifizioekin, Oñatiko zerbait hobetzeko izan dadila, ez Legazpiko azpiegiturak hobetu eta hango dendariei bezeroak gehitzeko.

ANDRESA eta JUANA atera doaz. REGINO sartzen da.

ALKATEA: Laster Udal Batzarrean erabakia hartu behar dugu Brinkolako geltokiari buruz.

REGINO: Aurrekoetan esandakoari eusten diot.

ALKATEA: Baietza, jakina.

REGINO: Hori da. Kataberan enplegua sortzeko bide bakarra garraioa erraztea da.

ALKATEA: Horrek zergak handitzea eraman arren.

REGINO: Ardoarena hobetu daitekeela uste dut. Alondegiak batzen duen zerga guztien ehuneko laurogei ardotik dator. Meatzariontzat karga larregi da. Friedrich ingeniariari esana diot hori zurekin negoziatzeko.

ALKATEA: Kontsumoa murriztu dezakezue.

REGINO: Oso lan gogorra da gurea.

ALKATEA: Gero dator Friedrich, eta hitz egingo dugu.

REGINO atera ondoren, PAULO sartzen da.

ALKATEA: Hil honetan Udal Batzarrean erabakiko dugu geltokiarena, eta berriro denei deitzen nabil.

PAULO: Herritarren arteko bozketarik ez badago, egia esan ez dakit zertarako deitzen nauzun, azkenean zeuen gustuko erabakia hartuko duzue eta.

ALKATEA: Geu izan ginen udalean aritzeko hautatuak.

PAULO: Nik dakidanez, Iparreko Tren Konpainiari hamazazpi mila pezeta ordaindu diozue geltokia eraikitzeko, eta Udanatik Brinkolarako errepide berria ehun eta hamalau mila pezeta kostako da, erdia Foru Aldundiaren kontura eta beste erdia Oñatik ordaintzeko. Nondik hainbeste diru baina?

ALKATEA: Kutxan mailegu bat eskatu dugu.

PAULO: Udala belaunaldi hau guztiz hipotekatuz.

ALKATEA: Aberastasuna ekarriko du herrira.

PAULO: Aztertu duzue Gasteiztik Zumarragarako trenbidearen proiektua? San Prudentziotik doa, eta geltokia Oñatiko lurretan eraiki daiteke, ondoren San Prudentziotik hona trenbide-adar bat zabalduz, Zubillagatik eta San Pedrotik pasatuz, eta unibertsitatearen parean geltokia jarriz.

ALKATEA: Proiektua oraindik planoetan besterik ez dago.

PAULO: Baina zentzudunagoa da Brinkolakoa baino. Zenbat kilometro dituzu hemendik San Prudentziora? Eta denak lauak, Udanako aldaparik gabe. Neguan elurrarekin aritzeko, ezin duzu alderatu bide bat bestearekin.

ALKATEA: Hamar urte itxaron beharko genuke, gutxienez.

PAULO: Oñatiraino ailegatzea agian bai, baina San Prudentziora lehenago iritsiko da.

ALKATEA: Besterik baduzu, Paulo?

PAULO: Ez zaidala gustatzen gure diruak aldeko herrian inbertitzea.

ALKATEA: Ongi da. Kontuan izango dugu zure iritzia.

PAULO: Aktan jasotzea eskatuko nizuke. Historiak denok epaituko gaitu, eta gure ondorengoek ikus dezatela bazeudela oñatiarrak Brinkolako geltokiaren aurka.

ALKATEA: Aktan idatzita geratuko da, zaude lasai.

PAULO atera ondoren, DOMINIKA sartzen da.

ALKATEA: Laster dugu Udal Batzarra geltokiarena erabakitzeko, eta azken elkarrizketa-txanda egiten nabil.

DOMINIKA: Gauza berririk ez dut esateko. Zuk ezagutzen duzun betiko iritziari eusten diot.

ALKATEA: Autobus eta kamioi berriak erostea?

DOMINIKA: Hori da. Geltokian xahutzen ari garen diruarekin, beste gauza asko egin daiteke.

ALKATEA: Ez gabiltza xahutzen, inbertitzen baizik.

DOMINIKA: Ados. Baina beste gauza askotan inbertitu daiteke. Adibidez, sekula ez dut ulertuko zergatik ordaindu behar duen Oñatik Udana ondoko Etxeberria bihurgunetik Brinkolaraino egingo den errepide berria. Oñatiarrok legazpiarrei bide berriak egiten? Non ikusi da halakorik?

ALKATEA: Aldundiak erdia ordainduko du, errepidea lehen mailakoa izendatzen bada.

DOMINIKA: Berdin zait horrek. Eta errepidearen ondorengo mantenua, gure kargu baita? Begira, nire garraio enpresa txikia da, ezin da alderatu zure Garai fabrikarekin. Ziur asko zu ohituta zaude zenbaki potoloetara, baina guk bidaiatzeko txartela bakoitzagatik zortzi zentimo kobratzen dugu. Larre motzean gabiltza beti.

ALKATEA: Guk ere dozenaka mila pieza apal egiten ditugu egunero, azkenean batura zenbaki potoloetara iristeko.

DOMINIKA: Baina arazoa ez da soilik geltokiaren erdia eta errepidearen erdia ordaindu behar duela Oñatik. Nik dakidanez, Brinkolan ez dira geratuko Zumarragan geratzen diren tren garrantzitsuenak, hala nola “Rapidoa”, “Expresa”, eta besteren bat.

ALKATEA: Hori, eragin handiko pertsonen bitartez negoziatzen gabiltza tren konpainiarekin.

DOMINIKA: Nola geratuko dira ba, markesinarik eta itxaron-gelarik ez dagoen geltoki xume baten?

ALKATEA: Horretan ere bagabiltza.

DOMINIKA: Eta posta? Zumarragan uzten dute. Momentu honetan Brinkolakoa merkantzietarako bakarrik dagoela esan daiteke. Oso hirugarren mailako geltokia izango da.

ALKATEA: Laster ikusiko duzu ez dela horrela.

DOMINIKA: Azken lau urtetan lortu ez dena, zaila ikusten dut orain aldatzea.

ALKATEA: Zein da orduan zure proposamena?

DOMINIKA: Geltokian eta errepide berrian aurreztutako diruarekin, garraio autonomoaren zerbitzua sendotu, guri lagunduz kamioi eta autobus berriak erosten. Eta Zumarragara joaten jarraitu.

ALKATEA: Zazpi kilometro gehiago dira.

DOMINIKA: Xahutu behar den diruarekin, Udanatik Zumarragarainoko kostua udalak bere gain har dezake.

ALKATEA: Aztertuko dugu.

DOMINIKA: Kontuan izan, trena ibilbide finko batetik doala, eta zeu gerturatu behar zarela bertara. Gure kamioiak eta autobusak, nahi duzun tokitik doaz, gura den lekuan geratuz. Hor dago etorkizuna, alkate jauna.

ALKATEA: Agintzen dizut aztertuko dugula.

DOMINIKA atera ondoren, FRIEDRICH sartzen da.

ALKATEA: Azken gonbidatua zara gaurkoan.

FRIEDRICH: Gogotsu nago geltokia martxan ikusteko.

ALKATEA: Hil honetan dugu Udal Batzar erabakigarria.

FRIEDRICH: Azkenean, Martzelino Elortzak eta zuk ipini behar duzue dirurik?

ALKATEA: Martzelinok dio nik egiten dudanaren berdina egingo duela berak.

FRIEDRICH: Herrian ezin zarete bata bestearengandik nabarmendu.

ALKATEA: Horrela da. Meatzariek gaizki hartuko lukete.

FRIEDRICH: Eta zer egin behar duzu?

ALKATEA: Arazoak ditut Madrileko politikoekin. Espainiako bigarren enpresa da nirea kartoia eta pospoloak fabrikatzen, baina gobernuak sektorea monopolizatu nahi du, produktu estrategikoak direla esanda.

FRIEDRICH: Estrategikoak? Zertarako?

ALKATEA: Dena publiko egitea nahi dute, beraien menpe geratzeko. Beldur naiz ez ote didaten fabrika erosiko, komeni zaien prezioan. Eta urte batzuetara, produkzioa beste nonbaitera eraman, eta Oñatiko fabrika itxi.

FRIEDRICH: Beraz, ez zoaz geltokirako eta errepiderako dirurik ipintzera?

ALKATEA: Derrigortuta nago inbertsioak egitera, beste produktu berri batzuk ekoizteko.

FRIEDRICH: Nik agindutakoa ipiniko dut, bost mila pezeta. Kalean pisu bat erosteko lain diru.

ALKATEA: Baina zergak kentzearen truke esan zenidan.

FRIEDRICH: Hori da.

ALKATEA: Betiko kentzea ezinezkoa zaigu. Hamar urterako.

FRIEDRICH: Hogeita bosterako.

ALKATEA: Ados.

FRIEDRICH: Goazen bazkaltzera, akordioa ospatzeko.

ALKATEA: (IDAZKARIARI) Dena jaso duzu?

IDAZKARIA: Dena, alkate jauna. Hogeita bost urteko zerga-salbuespena.

ILUNA


BERTSOAK: "Amaierakoak"

Amaierara_iritsi gara ta
jende prestu ta jatorra,
etorri zaretelako denoi
benetan gure eskerra.
Hurrengoan asmatuko dugu (bis)
zerbait zuzen edo_okerra,
zaletasuna dugun artean
biziko da euskara zaharra.
Jairako_ordua heldu zaigu ta
zuentzat gure agurra!

          ------------o0o0o-----------

B- BIBLIOGRAFIA

- Alonso, Francisco, Ugarte, Felix, (1981) “Algunos aspectos geomorfológicos del karst de Katabera (Sierra de Aizkorri) - Kataberako karstari (Aizkorri mendikatea) buruz datu batzuk”, Ed. Lurralde inv. espac, Nº 4, pp 40-63, ISSN 1697-3070.

- Aramburu Ugartemendia, Pello Joxe; Intza Igartua, Luis Mari, (2006) “Norteko Trenbidearen eraikuntza, ebaluaketa eta ondorioak Gipuzkoan - La construcción, evaluación y consecuencias el Ferrocarril del Norte en Gipuzkoa”. Lehen Liburukia, Ed. Pasaia Portuko Garraio Kooperatiba, ISBN: 978-84-611-2828-1.

- Aramburu Ugartemendia, Pello Joxe; Intza Igartua, Luis Mari, (2006) “Norteko Trenbidearen eraikuntza, ebaluaketa eta ondorioak Gipuzkoan - La construcción, evaluación y consecuencias el Ferrocarril del Norte en Gipuzkoa”. Bigarren Liburukia, Ed. Pasaia Portuko Garraio Kooperatiba, ISBN: 978-84-612-4494-2.

- Arana, Aitor, (1986), “Gerhard Bähr. Artikulu bilduma”, Ed. HOTS Aitarapenak, Legazpi-Gipuzkoa, ISBN: 84-398-8110-x.

- Azpiazu, José Antonio; Creixell Garay, José Luis (2015) “Los Garay. Una saga industrial en Oñati durante 150 años”, Ed. Hijos de Juan de Garay, S.A., Oñati.

- Garay Letamendi, Garbiñe (1987), “Oñatiko industrializazioaren lehenengo urratsak (1860-1936)”, Ed. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo.

- Lasa, Jose Ignacio, (1977), “Tejiendo Historia. Contribución a la pequeña historia de Guipúzcoa” Ed. Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián, ISBN: 84-7173-052-9.

- Lasa, Jose Ignacio, (1970), “Legazpia” Ed. Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián, ISBN: DLSS 102/70.

- Olaizola Elordi, Juan José (2009) “1936 Represión y reconversión en el ferrocarril del Urola”, Ed. V Congreso de Historia Ferroviaria, Palma.

- Oñatiko udal artxiboa, OINUDA. Libro de Actas Z-29.1 – Z-29.6, 1896-1901, “Administración Municipal: Libros de Actas del Ayuntamiento: Libro de Actas: Pleno. Libro 1”, Actas de:

...* 15.11.1900: "Sobre el gran beneficio de trasladar la estación de ferrocarril de Bríncola a Telleriarte, al recortar en un 50% la distancia a Zumarraga, con el beneficio que reportaría a la industria, el comercio y los viajeros

...* 24.11.1900: "S/ habilitar la estación de Bríncola para la facturación de mercancías."

...* 28.11.1900: "S/ la contestación de la Compañía del Ferrocarril del Norte."

- Oñatiko udal artxiboa, OINUDA. Libro de Actas, Z-30.1 – Z-30.5, 1901-1905 “Administración Municipal: Libros de Actas del Ayuntamiento: Libro de Actas: Pleno. Libro 1”, Actas de:

...* 11.06.1901: "Sobre el proyecto de convertir el apeadero de Bríncola en Estación."

...* 15.06.1901: "S/ los gastos de las obras del camino desde Udana a Bríncola para convertir el apeadero en Estación."

...* 22.06.1901: "S/ que es un gasto improductivo destinar 33.000 duros a construir una Estación en Bríncola y un camino nuevo."

...* 27.07.1901: "S/ que el Ayuntamiento se dirige a los Sres. de las empresas Vda. de Garay e Hijo, Elorza e Hijo, y la Real Compañía Asturiana de Minas para que subvenciones parte de los gastos."

...* 03.08.1901: "S/ que los empresarios están dispuestos a ayudar al Ayuntamiento siempre que el sacrificio sea uniforme, a tanto por tonelada. Y que la R.C. Asturiana de Minas dará una subvención de 5.000 pesetas."

...* 15.03.1902: "S/ la petición de la Excma. Diputación Provincial al Ayuntamiento de depositar en su Tesorería 51.671´02 pesetas, como la mitad del coste del camino de Udana a Brincola."

...* 14.05.1904: "S/ los estudios del tren de Mondragón a Los Mártires de Vergara, y la participación en una reunión de los Ayuntamientos de los pueblos beneficiados."

...* 21.05.1904: "S/ la defensa de Dn. Juan Garay en Madrid de la propuesta de Bríncola, y la negativa del Ayuntamiento de contribuir con cantidad alguna en el proyecto del tren de Mondragón a Vergara por estar San Prudencio a 7´5 km."

...* 31.05.1904: "S/ la reunión extraordinaria para solicitar a la Dirección de la Compañía del Ferrocarril de Norte para que se detengan todos los trenes de viajeros en Bríncola."

...* 02.07.1904: "S/ conseguir se detengan en Bríncola todos los trenes ascendentes o reales que desde San Sebastián se dirigen a Castilla."

...* 16.07.1904: "S/una carta del Sr, Director de la Compañía de los Caminos de Norte respecto a parar el tren expreso en Bríncola que por ahora no es posible."

...* 30.07.1904: "S/ el Ferrocarril de Mártires a Mondragón, y tomar acciones de hasta 40.000 pts. si la estación de San Prudencio se hacía en terrenos de esta villa."

...* 24.09.1904: "S/ que desde el día 20 del corriente estaba abierto el servicio al público tanto para personas como para mercancías la Estación de Bríncola."

...* 19.11.1904: "S/ que el Ayuntamiento de Vitoria había abandonado el proyecto de Ferrocarril Vasco Navarro, y sacar a pública subasta el de Vitoria a Los Mártires."

...* 26.11.1904: "S/ el correo de Bríncola."

...* 01.04.1905: "S/ que se había dirigido un escrito al Excmo. Sr. Director General de la Compañía de Ferrocarriles del Norte solicitando que la Estación de Bríncola se denomine de Oñate, o también Bríncola-Oñate."

...* 15.04.1905: "S/ que el Ayuntamiento provea de 300 metros cúbicos de piedra machacada de calidad dura y resistente, porque en caso contrario el camino a Bríncola quedará intransitable."

...* 29.04.1905: "S/ necesidad de piedra para el camino de Bríncola."

...* 03.06.1905: "S/ piedra para el camino de Bríncola."

...* 10.06.1905: "S/ piedra para el camino de Bríncola."

...* 23.06.1905: "S/ piedra para el camino de Bríncola."

...* 01.07.1905: "S/ el escrito del Ingeniero de Udana Federico Bahr referente a la subvención de 5.000 pesetas, y que el Ayuntamiento aceptaba la condición de no exigirle impuesto alguno durante diez años por el arrastre en dicho camino."

...* 08.07.1905: S/ piedra para el camino de Bríncola."

...* 31.07.1905: "S/ una carta de D. Federico Bahr donde no aceptaba limitación de tiempo."

...* 12.08.1905: "S/ piedra para el camino de Bríncola."

...* 26.08.1905: "S/ la subvención de 5.000 pesetas de D. Federico Bahr."

...* 16.09.1905: "S/ la liquidación de obras del camino de Bríncola."

...* 23.09.1905: "S/ la reunión con D. Federico Bahr y la exención de impuestos para veinticinco años.

...* 21.10.1905: "S/ piedra para el camino de Bríncola."

- Ugarte, Jose Luis; Madinabeitia, Tere; Ugalde, Maria Jesús. (1999) “Brinkola gogoan. Apunte historiko eta etnografikoak”, Ed. Legazpiko udala eta Eusko Ikaskuntza, ISBN: 978-84-895 16-95-2.

- Villasante, Luis. (1979) "Historia de la literatura vasca", Ed. Aranzazu, ISBN: 84-7240-114-6.

2020(e)ko urtarrilaren 1(a), asteazkena

1562- Lope Agirreren estatua

2021eko ABENDUKO KULTUR HAMABOSTALDIA

A- HITZALDIAK
B- ANTZERKIA
C- BIBLIOGRAFIA
D- LOPE AGIRREREN HIRU ESKUTITZAK (Jatorrizkoak)

------------o0o0o-----------

A- HITZALDIAK

Abenduak 13
Santa Anan, arratsaldeko 19:00etan
Gaia: “XVI. mendeko Ameriketako konkistatzaileak
Hizlaria: Oscar Alvarez, EHU/UPVko irakasle titularra
Aurkezlea: Karmen Biain, Olaitturri

Abenduak 15
Santa Anan, arratsaldeko 19:00etan
Gaia: "Lope Agirre, izaera poliedrikoa zeluloide zatitan"
Hizlaria: Agustin Goenaga, kazetaria
Aurkezlea: Iñazio Irizar, Olaitturri

Abenduak 21
Kultur Etxean, arratsaldeko 19:00etan
Gaia: “Euskaldunak eta Ameriketako merkataritza
Hizlaria: Jose Antonio Azpiazu, historialaria
Aurkezlea: Ana Mari Markuleta, Olaitturri

B- ANTZERKIA

EMANALDIAK
Antzerkia 2021eko abenduaren 26an, igandea, arratsaldeko 19:00etan Santa Ana antzokian izan zen.
Sarrerak Txokolateixan egon ziren salgai, eta egunean bertan antzokian.
Aurre-estreinaldia abenduaren 23an, osteguna, izan zen Santa Ana antzokian, arratsaldeko 19:00etan, bakarkako mikrofonorik gabe, eta dohainik.

SINOPSIA
Lope Agirre Hegoamerikako esploratzaile eta konkistatzailea 1511ko azaroan jaio zen Oñatin, eta 1561ko urrian hil Barquisimeton, gaurko Venezuelan.

Mendeetan zehar, Espainiako errege etxearen aldeko lausengatzaileek, Lope Agirre deabruaren pare jarri izan dute, zoroa, odoltsua, porrot egindakoa, ankerra, harroputza, paranoikoa, hiltzailea, susmagarria, traidorea, odolkoia, zurbila, tematia, altzairu errazekoa, motza, herrena, zakarra, bizartsua, lasaia, isila, ausarta eta etsitua zelakoan.

Ospe txarra lau kronisten, soldadu-ohi soilak, idatzietan oinarritzen da, El Doradoko altxorren bila Amazonas ibaian behera egin zuen espedizioan berarekin parte hartu zutenak. Lope Agirreren eta gainontzeko marañoien asmoak partekatu zituzten, baina erregeordearen indarrek Lope garaitu zutenean, guztiei heriotza zigorra ezarri zieten.

Gonzalo Zuñiga, Pedro Mungia, Custodio Hernández eta Francisco Vazquez lau soldadu ohien (Agirrek 1. eta 2. eskutitzetan aipatuak), beldurraren ondorioz, kontakizunak beraien buruak salbatzeko froga alegatzaile bezala idatzi zituzten.

Baina Lope Agirrek soldadu indigena bakarra hil zuen. Bien bitartean,
Gorteko ipurgarbitzaileen arabera konkistatzaile nagusiak  familia onekoak ziren, nobleak, itzaltsuak, ausartak, saiatuak, liderrak, dotoreak, leinu onekoak, figura boteretsuak eta zuhurrak, ohitura onekoak eta hitz egiten bikainak, akatsik gabeko jokabide moralekoak, antolatzaile gorenak, aurreratuak, zaldunak... hala nola Hernan Kortés, Kritobal Kolón, Frantzizko Toledo, Diego Almagro eta abar luze bat, baina hainbat milioi soldadu eta zibil indigena hil zituzten.

Besteak beste, Moctezuma eta Cuauhtémoc errege aztekak, Túpac Amaru eta Atahualpa errege inkak, Anacona erregina kaina, Zake errege muiska, eta Tangaxoán II.a errege puretxepa hil zituzten. Baita azteken, inken, muisken eta zipen
laurogei buruzagi baino gehiago ere.

Eta Frai Bartolomé de las Casas domingotarrak bidegabekeriok behin eta berriz salatu arren, Elizak Cisneros kardinalaren praxiari jarraitzen zion: poltsa bete eta albora begiratu.

Baziren beste hiru kronista, Toribio de Ortiguera, Pedrarias de Almesto eta hirugarren anonimo bat, euren kontakizunak askoz beranduago idatzi zituztenak, eta entzumenez, soldadu ohien kroniketan oinarrituta. Hiru kontalari hauek Gortearen merituak lortu nahi zituzten, lau soldadu ohien kontaketak indartuz, funtsezko bi arrazoiengatik:

- Lope Agirrek Gortera ez zuen inoiz kinto erreala bidali (amerikar indigenei kendutako urrearen eta zilarraren %20a; gainerako %80a konkistatzaileentzat eurentzat zen), eta,

- Felipe II.ari independentzia eskutitz ospetsua igorri ziolako, lurralde haien independentzia aldarrikatuz (garai hartan, generikoki, El Peru bezala izendatuak).

Izan ere, Lope Agirre hidalgoa Cruspa inka indigenarekin ezkondu ondoren, Elvira alaba mestizoa izan zuten. Bere helburu pertsonalak ez ziren konkistatzaileek bezala aberastasun, botere eta ospe nahiak asetzea. Edo aberastu ondoren bere lurraldera itzuli, eta Gortetik noblezia tituluak lortzea.

Aitzitik, Lope Agirrek Peruko askatzailea izan nahi zuen.

Baina kinto erreala bidaltzeari uko egin ziolako, eta batez ere erregeari igorritako independentzia eskutitzagatik, aurrekari txarra eta eredu kaltegarria zen. Beste konkistatzaileek jarraitu ezin zutena, Gorteak aberastasun-iturri hori galdu nahi ez bazuen.

Antzezlana 1562ko irailean girotuta dago, Lope erahil zutenetik urtebetera, eta Oñati jaioterriko udaletxeko osoko bilkuren aretoan egindako batzarrean garatzen da.

Lope omentzearen aldekoek estatua eskaini nahi diote enparantza nagusian jartzeko, beste konkistatzaile batzuekin egiten den bezala.

Kontrakoek ordea, ez diote onurarik ikusten, arma eta itsasontzietarako burdineriak, iltze eta burdinaren salmentaren negozioek eragin kaltegarria izan dezaketelako, Ameriketatik isitsitako urre eta zilarrarekin El Escorialekoa bezalako jauregiak eraikitzeari uzten badiote. 

 
PERTSONAIAK

1- Musikoa 1/abeslaria 1: Joxe Mari Anduaga
2- Musikoa 2: Jose Luis Bikuña
3- Leonor Igartua, Lope Agirreren ama: Ana Mari Lizeaga
4- Genobeba Agirre, arreba: Arrate Kortabarria
5- Demetrio Sagastizabal, errektorea: Jexux Odriozola
6- Juan Estibalitz, eskribaua: Juan Mari Elortza
7- Abeslaria 2: Rosita Markuleta
8- Pedro Ruiz Murgia, oinaztarren buruzagia: Ixidro Palacin
9- Ladron Belez Gebara, Oñatiko III. kondea: Andres Zabala
10- Konstanza Zañartu, Lazarraga jauregiko anderea: Marian Altube
11- Leandro Igarzabal, burdinolako jauna: Enrike Olalde
12- Beatriz Garibai, maiorazko etxekoa: Maritxu Baños
13- Abeslaria 3: Xabier Oregi
14- Santxo Gartzia Garibai, ganboatarren buruzagia: Jabier Atxa
15- Juana Arrieta, ehuleen kofradiakoa: Ana Mari Markuleta
16- Anbrosio Zumalde, banastaginen kofradiakoa: Migel Anjel Agirre
17- Dominika Etxeberria, iltzeginen kofradiakoa: Karmen Biain
18- Maria Mendizabal, dendarien kofradiakoa: Maribi Korkostegi
19- Abeslaria 4: Amaia Biain

ANTOLAKETA
20- Testuak eta zuzendaritza: Iñazio Irizar
xx- Harreman instituzionalak: Ana Mari Markuleta
xx- Diruzaina: Jabier Atxa
21- Medioak: Jabier Altube

22- Pantaila: Pili Aranguren
23- Agertokia 1: Benjamin Billar
24- Agertokia 2: Antonio Alonso
25- Agertokia 3: Iñazio Lete
26- Harrera: Jose Antonio Urteaga
xx- Megafonia: UHINA MATT, S.L.U.
xx- Grabaketa: GOIENA-ABAO
xx- Babesleak: LANA Koop. E., Laboral Kutxa, Oñatiko udala

GARAPENA
1- Bertsoak - “Hasierakoak”.
2- Lehen agerraldia: "Udaletxean batzarra".
3- Bigarren agerraldia: "Kronistak".
4- Bertsoak: "Etxeko seme kutuna”.
5- Hirugarren agerraldia: "Konkistatzaileak".
6- Bertsoak: “Gorteari begira”.
7- Laugarren agerraldia: "Negozioak eta kintoa".
8- Bertsoak: "Herritarren nahia".
9- Bosgarren agerraldia: "Domingotar fraideak".
10- Bertsoak: "Jauntxoen interesak".
11- Seigarren agerraldia: "Eskutitzak".
12- Bertsoak: "Ezin ados jarri".
13- Zazpigarren agerraldia: "Bozketa".
14- Bertsoak: "Amaierakoak".


DEKORATUA
Emanaldiko zazpi eszenak udaletxeko areto nagusian kokatzen dira. Agertokiaren atzealdean, hiru harmaila multzo daude, aulkiekin, eta bertan egongo dira denbora guztian, bereiztuta, Agirretarrak, ganboatarrak eta oinaztarrak. Albo baten eskribauaren mahaia dago, eta beste aldean musikariarena.
Agertoki atzean dagoen aretoko pantailan, power pointa erabiliz eszena zein bertso bakoitzean, gaiari lotutako argazki egokiak eta bideoa agertuko dira.


BERTSOAK: "Hasierakoak"

Aloña Mendi aldamenean
leku zabal ta lasaian,
Oñati zeharo murgildu da
Sanmigeletako jaian.
Plaza eta kalean (bis)
harmonia onean
jendea dabil gustura,
jai giro honetan orain dator
antzerkia ikustera.

Gaurko antzerki apal honetan
agertuko dugun gaia,
Lope Aguirreren gorabeherak
Ameriketan jazoak.
Esandako guztia (bis)
gehiena da egia
gu ez gara ta gezurti,
gure historia oroituaz
gora dezagun Oñati.


LEHEN AGERRALDIA: "Udaletxean batzarra"
Agerraldian hiru harmaila multzo daude, eta bertan aulkiak. Ezkerreko multzoan oinaztar jatorrizkoak egongo dira, eskuinekoan ganboatar jatorrizkoak, eta erdikoan Agirretarrak eta errektorea. Bazter baten eskribauaren aulkia eta mahaia daude, eta oinaztarren multzoaren alboan, Gebaratar Kondearen aulki patroia.

ESKRIBAUA:...Jaun andre estimatuok, Juan Estibalitz eskribaua nauzue... Udaletxeko areto nagusi honetan bildu gara mila bostehun eta hirurogeita biko irailaren hogeita bederatzian, erabaki garrantzitsu bat hartzeko: duela urte bete Ameriketan hil zuten Oñati noble eta leial honetako seme Lope Agirreri, estatua bat eraiki ala ez...

GENOBEBA:(Aulkitik zutituz, bere lekutik mugitu gabe) Loperen arreba naiz, eta Konde jaunarengana Zumeltzegi dorretxera eskaera hori egitera joan nintzenean, batzarrean egongo zela agindu zidan.

PEDRO: (Hau ere zutituz, bere lekutik) Pedro Ruiz Murgia nauzue, oinaztar leinukoen buruzagia. Kondeak bisitari garrantzitsuak ditu, eta bera barik hasteko esan dit.


GENOBEBA: Oraindik agertu ez denez, ezin dugu itxaron ailegatu arte? Bere iritzia erabakigarria izan daiteke.

PEDRO: Laster etorriko da.

DOMINIKA: (Bere lekutik) Dominika Etxeberria naiz, ganboatar leinukoa, eta iltzeginen kofradiako ordezkaria. Galdera bat bururatzen zait... Onartuko ote du Konde jaunak bozketaren emaitza?

ANBROSIO: Anbrosio Zumalde nauzue, banastaginen kofradiakoa. Nire uste apalean, honelako batzar parte-hartzaile gehiago egin beharko lirateke Oñatin.

ESKRIBAUA: Batzarrean zehar, izango duzue nahiko aukera zeuon iritziak aditzera emateko... Alde baten bost oinaztar leinuko ordezkariak zaudete, Pedro Ruiz Murgia buru dela. Sei izango zarete gure Konde jaun txit gorena ailegatzen denean... Beste aldean, zazpi ganboatar leinuko ordezkariak zaudete, Santxo Gartzia Garibai buru dela... Eta erdian, Demetrio Sagastizabal Sancti Spiritus Unibertsitateko Errektore Magnifiko jauna, Leonor Igartua Loperen ama anderea eta Genobeba, bere arreba... Batzarraren amaieran bozketa egingo dugu, baietza ala ezetzarekin.


BIGARREN AGERRALDIA: "Kronistak"

LEONOR: Lope nire seme kutunari kronista denak ospe txarra ipini diote, eta hori ezin da egia izan.

GENOBEBA: Lopek beharbada egingo zituen kirtenkeria batzuk, baina beste konkistatzaileek laudorioak bakarrik jasotzen dituzten bitartean, Loperen gauza onik ez da irakurtzen.

LEONOR: Nire senar defuntuak eta biok txikitatik irakatsi genion pertsonak errespetatzen.

GENOBEBA: Kronistek ez dute horrelakorik aipatzen, gezurretan dabiltza. El Doradoko altxorrak aurkitzeko Amazonia ibaian behera egin zuten espedizioan hainbat erailketa egon ziren, eta berari jaurtitzen diote erru osoa.

PEDRO: Oinaztarren leinukoen buru naizenez, Madrileko gortearekin harreman ona mantentzea defendatuko dut beti.

LEANDRO: Pedrorekin bat nator. Felipe Bigarrenarekin haserretzeak ez liguke mesederik ekarriko.

PEDRO: Erregea jakinen gainean egongo da kronista guztiek Loperen aurka idatzi dutela. Eta guk bere omenez estatua bat eraikitzea, erregearen aurka jartzea litzateke.

SANTXO: Ganboatarren leinukoen buru naiz, eta ez nago ados. Ameriketara joan aurretik Leonorren semea ondo ezagutu nuen.

Agertokiko atzealdean, Clarinada da Rhaina Elizabeth-en hasiera (00:07-00:27) jotzen hasten dira bi tronpeta eta atabalaria, eta berehala sartzen da agertokira Ladron Belez Gebara, Oñatiko III. kondea, eta jatorriz familia ganboatarrekoa. Kondea erdira ailegatzen denean, tronpetariei eskuarekin nahiko denaren keinua egiten die, eta hiru musikariak pantaila ostera doaz berriro.

KONDEA:... Lau bisitari garrantzitsu ditut dorretxean. Espainian barrena ditudan gure produktuen saltzaileak.


PEDRO: Ladron Belez Gebara jauna, Oñatiko konde ohoragarria, guretzat zu batzarrean ikustea ohore bat da.

KONDEA: Oñatiko nire burdinola handienera, Zubillaga auzokora joan naiz goizean, Espainian ditudan lau saltzaileekin. Datozen bi urteetarako iltzeen eta burdinazko totxoen prezioak ezarri ditugu.

PEDRO: Eta ondoren bazkaria, jakina.

KONDEA: Orkatza labean, Errioxako ardo bikainarekin. Siestara joan dira laurak.

ESKRIBAUA: Konde jaun txit gorena, bost kronisten izkribuak ditut hemen.

KONDEA: Bozketa egin aurretik kronistek diotena irakurtzea komeni da, erabakia aleitzi ez hartzeko.

ESKRIBAUA: Toribio Ortigera kronistaren izkribuak, berrehun orritik gora ditu.

KONDEA: Ez irakurri testu guztia. Loak hartuko gaitu bestela.

ESKRIBAUA: Gonzalo Zúñigaren kronikarekin hasiko naiz.

MARIA: Zuñiga ez zen benetako kronista izan. Pedro Urtsuaren soldadua izan ondoren, Fernando Guzmanena eta Loperena ere izan zen.

JUANA: Iazko uztailaren hogeita batean Margarita Irlara ailegatu zenean marañoien espedizioa, eta ikusi zuenean Lopek ez zuela bataila hura irabaziko, Zuñigak desertatu egin zuen.

DOMINIKA: Pablo Collado Venezuelako gobernadoreak heriotza zigorra ezarri zien marañoi guztiei. Eta desertatu ondoren kronistek euren burua salbatu nahi zuten, Lope deabruaren pare jarriz eta beraiek Felipe Bigarrenaren soldadurik leialenak zirela idatziz.

KONDEA: Konta iezazkiguzu behingoz, zer zioen Zuñiga kronista edo soldadu edo dena delako horrek.

ESKRIBAUA: Lope tirano krudela zela, gorputz txikiko gizona, oso gaizki zaindua, hanka batez herrena, eta besoetan arkabuzen zauri asko zituena.


ANBROSIO: Hori neuk zeharo ukatzen dut. Gaztetan gure seme Ferminekin ibiltzen zen jolasean Mendiko kalean, eta Lope mardula eta indartsua zen.

KONDEA: Diozunaren fede ematen dut. Gure Iñigoren laguna ere bazen, eta sarri etortzen zen dorretxera arku jaurtiketa saioetan parte hartzera.

MARIA: Gure dendan janzten zen, eta buruz esango nizueke bere gaztetako neurriak. Mardula zen, eta ez herren zegoen ez besoetan arazorik zituen.

ESKRIBAUA: Zuñiga kronistak dioenez, Perun bizi zenean zaldiak otzantzen zituen, bizioak kenduz.

LEONOR: Gure familia hidalgoa da, ez Araotzeko baserri batekoa. Nire senar defuntua Oñatiko eskribaua zen, eta horregatik idazten zuen Lopek hain dotore. Irakurri dituzue bere eskutitzak?

ANBROSIO: Epaileek bere atzetik omen zebiltzan Peru osoan, bertako justizia ezarri asmoz.

DOMINIKA: Kronistak bere burua zuritzeagatik dio hori, Lope herrikidea irainduz.

JUANA: Beste kronisten antzera.

DOMINIKA: Espedizioko marañoien buruzagiak izendatzerakoan, denak ziren Don Pedro Urtsua, Don Fernando Guzman...

GENOBEBA: Nire anaia berriz, lehen aldiz aipatua izaten denean, Lope Agirre tirano krudela da, aurretik Don jarri barik.

JUANA: Hogeita hiru bider idazten du Lope Agirre izena.

GENOBEBA: Kronikaren hasieran da horrela. Ondoren, laurogeita bederatzi aldiz, soilik tirano krudela edo tiranoa idazten du, Lope Agirre bere izena aipatu gabe.

DOMINIKA: Eta beste batzuetan txakur amorratua, hiltzaile krudela, edo deabruak hartutakoa.

KONDEA: Zuñigak idatzitakoarekin ados ez bazaudete, badira beste batzuk.

ESKRIBAUA: Hor dugu Pedro Mungia.

ANBROSIO: Hori ere soldadua zen, Zuñigaren parekoa.

JUANA: Kustodio Hernandez kronista bezalaxe.

MARIA: Edo Francisco Vázquez edo Pedrarias Almesto. Denak ziren Amazonas ibaian behera Loperekin joandakoak.

DOMINIKA: Kronista batena irakurriz gero, besteek diotena badakizue.

GENOBEBA: Kustodio Hernandezen kronika ezin izan nuen bukatu.

JUANA: Loperen alaba Elbira krudelki hil zuela.

DOMINIKA: Morbo handiarekin kontatzen du.

MARIA: Horregatik idatziko zion Felipe Bigarrenari eskutitz famatu hura, Peruko erregea bera izatea nahi zuela esanaz.

SANTXO: Hori da kronistek jarri dioten ospe txarraren arrazoia.

LEANDRO: Benetan zabiltzate? Uste duzue eskutitz bat bidaltzeagatik, Felipe Bigarrenak kronista guztiei Loperen kontra idazteko eskatuko ziela?


BERTSOAK: "Etxeko seme kutuna

Kronistek beraien idatzietan

Leonorren semeari
gertatutako egiaren ordez
jo zuten asmatzeari
euren burua salbatzearren
lotu ziren gezurrari
soldadu ohiak ziotelako
beldurra erregeari.

Lopek Ameriketara joanda
ametsak zituen beteak

bertako indigena batekin
ezkondu ta egin bakeak
denak ez zuten hola jokatu
itsu hartu botereak
ikus dezagun zer egin zuten
hango konkistatzaileak


HIRUGARREN AGERRALDIA: "Konkistatzaileak"

DOMINIKA: Ehunka konkistatzaile joan dira Ameriketara.

GENOBEBA: Baina bera ez zen konkistatzailea.

SANTXO: Euskaldunok beti izan gara kanpora joatekoak.

KONSTANZA: Marinel onenak ere hemengoak dira, hor dituzu Juan Sebastian Elkano...

BEATRIZ: Andres Urdaneta, Migel Legazpi, eta beste hainbat.

KONSTANZA: Ternuara baleak harrapatzera joaten diren arrantzaleak ahaztu gabe.

BEATRIZ: Kronistek diotenez, jende dezente hil omen zuen Lopek.

SANTXO: Bere eskuz zuzenki edo bere aginduen bidez, hirurogeita hamabi erailketa egotzi izan zaizkio: soldadu indigena bakarra, eta hemengo hirurogeita lau soldadu marañoi, hiru apaiz eta lau emakume.

ANBROSIO: Esan behar da gainera, hil zuen soldadu indigena horrek, marañoien zelatari jardun zuela bertako indioen aurka.

DOMINIKA: Eta ez zuen indigenen lurrik konkistatu, ez beretzat ez eta Espainiako erregearentzat ere.

PEDRO: Hirurogeita hamabi erailketa... ez dira gutxi.

MARIA: El Doradoren bila Amazonas ibaian behera zihoazela, hainbat matxinada izan ziren.

JUANA: Lehenengo Pedro Urtsua espedizio-burua hil zuten. Baina Lope tartean izan arren, ez zen berak bakarrik egindako ekintza izan.

ANBROSIO: Eta ondorioetako bat, marañoien arteko giroa gehiago gaiztotu zela izan zen.

DOMINIKA: Handik hilabete batzuetara espedizio-buru berria, Fernando Guzman, hil zuten.

MARIA: Espedizioa El Doradoko altxorrak aurkitzeko antolatu zen, baina jadanik soldaduak gogaituta zeuden, urre edo zilarrik ez zutelako antzematen.


JUANA: Matxinadaren ondoren eta Guzman erailda, Lope izendatu zuten espedizio-buru.

ANBROSIO: Baina bi matxinada izanda gero, Lopek jende gutxi batzuengan zuen konfiantza.

DOMINIKA: Armadura kendu gabe egiten  zuen lo, pentsa hortik.

PEDRO: Kontu horiek interesgarriak izango zaizue, baina errealitatea bestelakoa da, hirurogeita hamabi erailketa egotzi izan zaizkiolako.

GENOBEBA: Espedizioan gertatu ziren guztiak, matxinaden ondorioz. Bere buruaren defentsan izan ziren.

MARIA: Gauzak bere testuinguruan hartu behar ditugu. Pedro Urtsua espedizioko buruzagi izendatu bazuten, aurretik gogor ospea lortu zuelako izan zen.

JUANA:
Izena hartu bazuen, matxinatutako laurehun beltz zimarroi esklabo, berrogeita hamar indio pantxe, eta berrogeita hamar indio muzo akabatu zituelako izan zen.

ANBROSIO: Eta espedizioan bertan, Frantzizko Diaz kapitaina hil zuen.

DOMINIKA: Loperen hirurogeita hamabi erailketa, horiekin alderatuta huskeria hutsa dira.

SANTXO: Hasiera hasieratik izan ziren triskantza ikaragarriak Ameriketako konkistan. Diotenez, Kristobal Kolonen eraginez, Hispaniola irlan hiru milioi indiotik gora hil ziren, eta kazike buruzagi mordoa.

MARIA: Eskribauak pasatu digun kronikei begiratuz gero, Hernan Kortes bera ez zen gutxiago izan Mejikon.

JUANA: Moctezuma eta Cuauhtémoc erregeak hiltzeaz gain, berrehun eta berrogei mila indio azteka eta maia hil omen zituen Tenochtitlán, Potonchánen eta Txolulan.

DOMINIKA: Eta baita aurka agertu zitzaion fraide dominiko espainiar bat ere.

ANBROSIO: Eta Frantzizko Toledo? Bere agindupean Potosiko zilarrezko meategietan 250.000 indio mita eta beste 50.000 zimarroi hil ziren.

DOMINIKA: Túpac Amaru errege inka ere berak erail zuen.

GENOBEBA: Hala ere, gure Loperen aurka aritu diren kronistak, tirano krudel bakarra bezala aipatzen dute.


PEDRO: Jakingo balute Gaztelako Gortean zertan gabiltzan biltzar honetan, agur gure burdinolen bezero guztiak.

MARIA: Diego Almagro ere bereak egindakoa zen. Hamar mila indio ianakona hil zituen, eta berrogeita hamar buruzagi kazike.

JUANA: Antzerakoak egin zituzten Alonso Ojedak, Pedro Valdiviak eta Hernando Sotok, milaka indio maputxe, ianakona eta txoktaw erailda.

ANBROSIO: Frantzizko Pizarrok mila indigena inka eta Atahualpa erregea hil zituen.

SANTXO: Bere anaia Gonzalo Pizarro ez zen atzera gelditu.

DOMINIKA: Ezta Diego Velazquez, Juan Eskibel, Pedro Anzurez edo Frantzizko Orellana.

MARIA: Panfilo Narvaez, Pedro Alvarado eta beste hainbat bezala.

GENOBEBA: Kontua da kroniketan denak direla esploratzaile ausartak, zaldunak, nobleak eta ondraduak.

DOMINIKA: Oñatiko herriko semea oroitzea da oraingo gure betebeharra. Eta besteek egin dezatela nahi dutena.

PEDRO: Honelako erabakiak hotzean hartu behar dira.

SANTXO: Ni berriz, gaur bertan bozkatzearen aldekoa nauzue...


BERTSOAK: “Gorteari begira"

Konkistatzaileak Ame(r)iketan
sentitu ziren ahaltsu
Hernan Kortes ta Fernando Guzman,
benetan arriskutsu

Juan Eskibel ta Alonso Ojeda
grinatsu aberastu
Frantzizko ta Gonzalo Pizarro
indioentzat faltsu
Orellana eta Alvarado
bueltan pozik omendu.

Indio ta mulato gizagaixoak
aurre_egiten ez zekiten
urrea, perlak eta zilarra
altxor guztiak lapurtzen
konkistatzaileek menpe hartuta
gortera zuten bidaltzen
Felipe bigarrena(r)i kintoa
hark jauregia jasotzen
ikus dezagun indigenentzat
zorigaiztoa burutzen.


LAUGARREN AGERRALDIA: "Negozioak eta kintoa"
Agertokiko atzealdean berriro hasten dira jotzen bi tronpetak eta atabalaria Clarinada da Rhaina Elizabeth-en hasiera (00:07-00:27). Halako baten Kondeak tronpetariei eskuarekin isiltzeko keinua egiten die.

LEANDRO: Goizean burdinolara bisitan etorri direnean, lau saltzaileek galdera mordoxka egin didate negozioari buruz, eta pozik atera dira.

PEDRO: Gauerako antolatu duzun afarira, nortzuk goaz?

KONDEA: Leinuetako buruzagiok zeuen emazteekin.

KONSTANZA: Afalostean musikarik balego, niri ere gustatuko litzaidake joatea.

KONDEA: Alemaniar trobadore talde oso bat kontratatu dut dantzarako. Hobeto litzateke senar barik etortzea, Garibai anderea.

KONSTANZA: Lasai, senarra Cadizen dago, ontzioletako armadoreekin negoziatzen.

KONDEA: Hobe horrela.

BEATRIZ: Nire senarrari neu bakarrik agertzea ez zaio gustatuko. Baina joan zen urteko sevillarra dantzari aparta zen, bene benetan. Eta pozik joango naiz.

KONDEA: Esaiozu senarrari bihar goizerako arkabuz lehiaketa bat antolatu dudala dorretxe osteko tiro eremuan. Eta ondo lo eginda etortzea komeni zaiola.

KONSTANZA: Dantzaldira elkarrekin joango gara.

KONDEA: (Eskribauari) Hurrengoan, bisitarik ez dudanean antolatu behar dituzu honelako batzarrak.

PEDRO: (Emakumeei) Zuek nekatu saltzaileak.

BEATRIZ: Lehiaketarako punteria ahultzeko.

Agertokiko atzealdean eta pantailaren aurrean, bi musikari laute eta flautarekin, abeslari batek lagunduta, Faun talde alemaniarraren Tanz mit mir (nirekin dantzatu) abestia jotzen hasten dira (00:01-01:22), eta ondoren Oñatiko kondeak Konstantzari dantza eskatzen dio. Hura ikustean, Pedrok ere dantza eskatzen dio Beatrizi, eta lauak estilo onez dantzatzen dute abesti alaia, gau hartako festarako entseatzen.

ANBROSIO: Konde jauna, lau saltzaileekin datozen bi urteetarako iltzeen prezioak ezarri dituzula esan diguzu.

GENOBEBA: Barkatuko didazue, baina gaurko batzarra nire anaia Loperi estatua bat jarri ala ez erabakitzeko izan da
antolatua.

DOMINIKA: Zurekin bat nator, Genobeba, baina bi galdera besterik ez dira.

ANBROSIO: Guri ez digu inork esan oraindik prezioak igoko digutenik.

KONDEA: Leandro da burdinolako arduraduna, eta berarekin bildu beharko zarete.

ANBROSIO: Zeuk ekartzen dizkiguzu burdinolatik totxoak iltzeak egiteko, zerorrek ipinitako prezioan, eta zeuri saldu behar dizugu iltzeok itzuleran derrigorrez.

DOMINIKA: Lotuta daude erabat zeure erabakietara.

ANBROSIO: Guk lana senper egin arren...

KONDEA: Beti horrela izan da. Nire aita kondea zen, eta semea kondea izango da. Hori da legea. Eta denoi ondo doakigu
.

SANTXO: Kofradiako iltzegin guztiak ganboatar leinukoak direnez, bilera bat antolatuko dut beraiekin.

KONDEA: Bai zera! Zu eta Pedro emazteekin afarirako deituta zaudete. Saltzaileei ohore guztiekin egin behar diegu harrera.

PEDRO: Ikus dezatela guretzat garrantzitsua dela beraien zeregina. Eta kondeaz gain, herriko jauntxoak ere estimatzen ditugula.

MARIA: Konde jauna, atrebentzia handiegia ez bada, oparirik eman behar dizkiezu lau bisitariei?

KONDEA: Opariak?

MARIA: Etxeko emazteei eramateko.

KONDEA: Lehiaketa irabazten duen saltzaileari Errioxako zahagi bat ardo emango diogu.

MARIA: Zahagia ez da aproposa emazteari eramateko. Lihozko maindire bana hobe, bere inizialak urrez bordatuta.

KONDEA: Ados!

JUANA: Duela lau urte Karlos Bosgarrena erregea hil zenean, Felipe Bigarrena semeari jauregi berri bat eraikitzea gomendatu zeniola diote, bere hilobia bertan egiteko.

ANBROSIO: Horrela hasi ziren El Eskorialeko jauregi erraldoiaren proiektuarekin, Europa osoko handiena izateko helburuarekin.

JUANA: Aranjuezeko errege jauregia txikiegia omen zen harroputz horrentzat.

MARIA: Eta hainbeste diru, nondik? Zergak igo behar dizkigute berriro?

LEANDRO: Urtean behin Sevillako Kontratazio Etxera joaten naiz. Bertan kontrolatzen dituzte Atarazanaseko biltegietara ailegatzen diren Ameriketako urrezko eta zilarrezko lingoteak.

PEDRO: Milaka tona urtero. Batzuk gorteari kintoa ordaintzeko, eta beste asko Ameriketako erregeordeek, gobernadoreek eta jauntxoek beraien lurraldean inbertitzeko edo hara eramateko gauzak erosteko.

ANBROSIO: Derrigorrez ekarri behar lingoteok Ameriketatik.

SANTXO: Kristobal Kolon mila laurehun eta laurogeita hamabian Ameriketarako lehen bidaia prestatzen ari zela, Errege Katolikoekin Santa Fe-ko Kapitulazioak sinatu zituen.

KONSTANZA: Gure aitajaunen garaiko kontu zaharrak dira horiek.

SANTXO: Kapitulazioetan Ameriketan lortutako urre eta zilarraren zati bat erregeentzat izango zela jartzen zuen.

DOMINIKA: Errege Katolikoen ondoren, errege guztiek kintoa erreklamatzen jarraitu dute. Han lapurtutako altxor guztien ehuneko hogeia Madrilera bidali behar da.

KONSTANZA: Ailegatu den urrearekin jauregi ederrak eraiki dira.

BEATRIZ: Denon mesederako, jakina. Oñatiko iltzeginak, ehunlariak, banastaginak eta dendariak ondo igarriko dute hori.

PEDRO: Guri kalterik ez digu egin orain artekoan, baina Madrileko gortean gaizki ikusiko lukete Lope ohorezko herritar izendatuko bagenu.

KONSTANZA: Lazarraga jauregian beti izan ditugu harreman onak gortearekin.

BEATRIZ: Gure Agerrena maiorazko etxean ere bai.

GENOBEBA: Uste duzue Oñatin nire anaiari estatua bat eraikitzea axolako diela?

SANTXO: El Eskorialeko jauregia dute buruan, besterik ez.

LEANDRO: Jauregia aipatu duzunez, berrogei mila iltze eskatu digute eraikuntzarako.

BEATRIZ: Zuek lana baduzue, banastaginak eta iltzeginak ere bai.

LEANDRO: Kate luze honetan, denok irabazten dugu.

PEDRO: Baldin eta Felipe Bigarrenak jauregia eraikitzen badu El Eskorialen.

LEANDRO: Horregatik ez zaigu Lope Agirreren estatuarik komeni.

DOMINIKA: Iltzeok nonbaitetik lortu beharko dituzte. Eta gureak bezain onak ez dituzte beste inon aurkituko.

KONDEA:... Goizean Sevillako saltzaileak ekarri didan proposamena aurkeztu behar dizuet. Galeoi handiak Guadalquivir ibaian gora Sevillaraino joaterik ez dutenez sakonera faltagatik, Cadizen ontziola berria egiten hasi dira.

LEANDRO: Burdinolarako lan karga gehiago! Datorren urteko mozkinak apartekoak izango dira!

KONDEA: Ontziolako bazkide izatea eskaini didate!

PEDRO: Ekaitz tropikal batek harrapatu eta itsasontziak hondoratzeko arrisku handiegia.

KONDEA: Amerikak urrutiegi daude niretzat.

LEANDRO: Kortsarioen eta piraten arriskuarekin ere, kontuz!

DOMINIKA: Baina ez zarete konturatzen, hona kintoa bidali ahal izateko, Potosiko meategietan milaka indio inka eta zimarroi beltz esklabo mantentzen dituztela? Horietako asko bertan hiltzen direla urtero?

PEDRO: Ameriketara ere gure produktuak eramaten dituzte itsasontziak, itzuleran.

GENOBEBA: Hain zuzen, horregatik diote kronistek nire anaia Lope tirano krudela zela.

KONDEA: Kintorik erregeari bidaltzen ez ziolako? Ez dut uste. Soilik erregeorde, gobernadore edo jauntxoren bat izan balitz hasiko zen Felipe Bigarrena kezkatzen.

PEDRO: Baina kapitain arrunt batek, botere eta eragin gutxi zituen Ameriketan.


BERTSOAK: "Herritarren nahia"

Oñatiarrek ikusten zuten
negozioa jauregian
burdinolako totxo ta iltzeak
zeuden saltzeko premian
Ameriketako kontuez gain
pentsatu behar familian
dauden bezeroak zaintzeaz gain
bada norbait begiaurrian
jauntxoak eta dirua daude
momentuz agintaldian

Konkistatzaileen abusuengatik
apaizak joan gortera
kirtenkeriak denen begibistan
ez zihoazen gordetzera
proposamen zehatzaz eginaz
legedia aldatzera
indioa kristaua ez izan arren
goaz errespetatzera
ikus dezagun dominikoak
zer doazen proposatzera


BOSGARREN AGERRALDIA: "Domingotar fraideak"

ERREKTOREA:... Oñatiko Sancti Spiritus unibertsitateko errektorea izateaz gain, ohore bat dena niretzat, apaiza ere banaiz eta gauza pare bat argitu nahiko nituzke. Lehen esan duzuenez, Lopek bere aurka jarriak ziren hiru apaiz erail zituen.


DOMINIKA: Hernan Kortesek ere apaiz bat hil zuen.

MARIA: Gonzalo Jiménez de Quesadak berriz, sei.

JUANA: Beste esploratzaile batzuk, bertako indigenen erlijioen apaizak hil zituzten.

ANBROSIO: Dirudienez, katolikoak ez zirenez, beraien bizitzak ez omen zuten asko balio.

ERREKTOREA: Badirudi konkistatzaileok ikaragarrizko sarraskiak egin zituztela indigenekin, hemendik joandako apaizen onespenarekin.

DOMINIKA: Inork ez du esan onespena zutenik.

ERREKTOREA: Jakin ezazue, Frai Bartolome de las Casas dominikoak hasieratik, Kristobal Kolonen garaitik, salatu zuela konkistatzaileak gerra justuaren izenean esklabo hartzen zituztela indioak, paganoak zirelako.

JUANA: Garbi dago ez ziotela jaramon handirik egin.

ERREKTOREA: Errege Katolikoak bere alde agertu ziren, bereziki Gaztelako Isabel.

ANBROSIO: Eskerrak horri. Bestela, indigena bakar bat ere ez zen Ameriketan bizirik geratuko.

LEANDRO: Egiari zor, esan beharra dut Sevillako Kontratazio Etxera joaten naizenetan, apaizen esklabo beltzak ere ikusten ditudala lingoteak jasotzen.

ERREKTOREA: Hori ukatu ez arren, norbaitek egin badu hemen indigenen alde, horiek erlijiosoak eta batez ere dominikoak izan dira.

GENOBEBA: Eta Lope nire anaia. Beraien ketxua hizkuntza ikasi zuen, konkistatzaileena inposatu ordez. Ez zien inoiz lurrik edo kintorik kendu. Hango erritoak jarraituz Cruspa indigenarekin ezkondu zen, konkistatzaileen kristautasuna inposatu ordez.

ERREKTOREA: Ez nabil Loperen aurka, erlijiosoak defendatzen baizik.

LEANDRO: Nik ez dut esan denak berdinak zirenik, baina bai asko aberastuta itzuli direla.

ERREKTOREA: Frantzizko Bitoria dominikoa ere, indiarren eskubideez arduratu zen. Oso errespetatua zenez, Karlos Bosgarrena erregeak sarri kontsultatu zuen, eta 1542an Indietako Legeak agindu ziren.

SANTXO: Nabarmena da orain hogei urteko lege horiek ez dutela eragin handirik izan.

DOMINIKA: Kontzientzia zuritzeko egin ziren. Besterik ez.

ANBROSIO: Santxorekin bat nator. Ameriketako egoera erabat zakartu zen hasiera hasieratik, Alejandro Seigarrena Aita Santuak 1493ko “Inter caetera” bulda sinatu zuenean.

JUANA: Erromatik nola demontre esan daiteke Azores eta Cabo Berderen meridianotik harantzago aurkitutako lur guztiak Errege Katolikoenak izango zirela?

MARIA: Norbaitek aginduko zion trukean zerbait, indigena guztiak kristautu egingo zituztela edo.

ANBROSIO: Zisneros kardinal inkisidorea ez zen tratu horretatik urrun ibiliko.

JUANA: Ez zen Isabel Katolikoa erreginaren konfesorea?

ANBROSIO: Konfesorea bakarrik?

DOMINIKA: Egoera ikusten nago, indigena gizagaixoak lasai bizitzen Cuzcon, eta atzerriko gorteko eskribau ezezagun batek bilerara deitzen dituela, ulertzen ez zuten hizkuntza baten pergamino bateko Aita Santuaren bula bat irakurtzen, esanaz aurrerantzean Cuzco eta Peru osoa Errege Katolikoena dela.

MARIA: Nik ezin dut hori nire buruan sartu. Inka indioak oso azkarrak ziren, matematikari onak, ingeniari apartak...

JUANA: Machu Picchu hiria eraiki zuten mendi tontorrean, euren santuak gurtzeko.

GENOBEBA: Nire anaiak erabat errespetatzen zituen hango kultura eta ohiturak, hango hizkuntza eta erlijioa.


BERTSOAK: "Jauntxoen interesak"

Dominikoak jarri zirela
indigenen oso lagun
gorteko_Isabel erreginari
bihotza ipiniz leun
Frai Bartolome de las Casas zen
denen artean ezagun
Aita Bitoriak ere bazuen
eskua zabal ta bigun
Zisneros kardinalak ordea
agintzen zuen ez entzun

Jesuita ta dominikoentzat
Lope_izan zen arruntena
indigenei ez zien lapurtzen
kintoa edo bostena
errespetuz tratatzen zituen
ez zen horretan kirtena
nondik orduan hain ospe txarra
kronistek zeramatena?
entzun ditzagun orain denok
eskutitzak diotena


SEIGARREN AGERRALDIA: "Hiru eskutitzak"

PEDRO:... Zure anaia Lope anbizioak galdu zuen, Ameriketako erregea bera izatea nahi zuelako.

SANTXO: Ez dut uste arrazoi nagusia hori zenik.

PEDRO: Felipe Bigarrena erregeari bidali zion eskutitzean Peruko independentzia aldarrikatzen zion, bera errege koroatzeko.

GENOBEBA: Lopek ez zuen inoiz indigenen dirurik Gaztelako gortera bidali.

SANTXO: Horrek ere galera ekarri zion.

PEDRO: Baina diru gutxi zen. Independentzia aldarrikatzen zuen eskutitza izan zen arrazoi nagusia.

KONDEA: Oso oker ez banabil, Erregeari bidali zion eskutitzagatik zegoen Lope gaizki ikusita, beste konkistatzaileekin alderatuta.

PEDRO: Nori bururatzen zaio esatea, kapitain apal bat izanda, matxinatu egin zela eta aurrerantzean bera izango zela Peruko erregea?

DOMINIKA: Euskaldunok beti izan gara askatasun zaleak.

PEDRO: Zerorrek, Konde jauna, antzerako egoera baten, zer egingo zenuke?

KONDEA: Oñatiar maizter bat nire aurka altxatuko balitz eta konderria kentzeko ahalegina egin?

PEDRO: Zer egingo zenuke?

SANTXO:
Lope beste kontinente baten zegoen, milaka miliatara. Ez da egoera berdina.

PEDRO: Antzerakoa. Hemengo lur gehienak kondearenak dira, eta bertatik jasotzen diren zergekin mantentzen da.

KONDEA: Badira inguruan kondeak, nire aldean lursail gehiago dituztenak.

SANTXO: Lope Ameriketan zegoen. Konkistatzaileak inbaditzaileak izan ziren, eta indigenak erail edo esklabo egin zituzten urrea eta zilarra lapurtzeko.

DOMINIKA: Zorionez gure konde jauna zergak jasotzeaz konformatzen da.

KONDEA: Lope harrotu egin zen, eta burua galdu.

PEDRO: Ez zituen ondo neurtu bere indarrak, ez eta erregearenak ere.

KONDEA: Amazonas behera ehun soldadu nekaturekin nabigatzen zihoana, arerio erraza zen Felipe Bigarrenaren armadarentzat.

GENOBEBA: Hiru eskutitz idatzi zituen azken hilabeteetan, edukazio handiz. Lehena iazko abuztuan, Santo Domingo irlako frai Francisco Montesinos Probintzialari. Bigarrena erregeari, irailean. Eta hirugarren bat urrian, Pablo Collado Venezuelako gobernadoreari.

DOMINIKA: Ameriketara joandako ehuneko laurogeita hemezortzi analfabetoak ziren. Lope bezalako ikasitako pertsona gutxi daude han.

ESKRIBAUA: Ni harrituta nago nola hasten eta bukatzen dituen hirurak. Ospetsuenak, Felipe Bigarrenari bidalitakoak, honelako pasarteak ditu: "Felipe erregea, espainiarra jaiotzez, Karlosen semea, garaiezina: Lope Agirre, zure gutxieneko basailua, kristau zaharra, erdi mailako gurasoen hidalgoa, euskalduna jatorriz, Oñati hiribilduko bizilaguna, gaztaroan Ozeano itsasoa zeharkatu nuen Peruko aldeetara... Ongi sinesten dut, Errege eta Jaun txit gorena...” Eta gero, amaieran: ”Eta beste hainbat hidalgok hemen, Jainko Gure Jaunari otoitz egiten diogu, zure oparotasuna gehitzeko onerako... Lope Agirre, Erromesa.”

ERREKTOREA: Fraideari bidalitako eskutitzaren hasiera ere, izugarrizko dotoreziaz idatzi zuen Lopek, arerioz setiatuta egon arren.

ESKRIBAUA: “Oso Magnifikoa eta oso Agurgarria den frai Frantzizko Montesinos jaunari, Santo Domingo uharteko Probintziala eta Maracapana penintsulako Kapitain Nagusia”.

KONDEA: Eta Gobernadorearen eskutitza? Gustatuko litzaidake niri, horrelako tratamendua jasotzea hemen.

ESKRIBAUA: “Eskutitza Pablo Collado lizentziatu oso Magnifikoari, Venezuelako gobernadorea...” Eta honela bukatzen du: "Herri honetatik gaur, asteazkena, eguerdian, Berorri eskuan muin ematen dio zure zerbitzariak, Lope Agirrek."

PEDRO: Erregeari bidalitako eskutitzak galdu zuen. (Eskribauari) Irakurri laburtuta bigarren pasartea.


ESKRIBAUA: “... Ondo dakit, Errege eta Jaun txit gorena... nik ezin ditudala hemen zure entzule, erregeorde eta gobernadoreen krudelkeriak gehiago jasan, eta nire kideekin zure obedientziatik atera naiz, eta gure lurraldeetatik desnaturalizatuz, hau da Espainiatik, eta eremu hauetan gure indarrek eutsi eta jasan dezaketen gerrarik krudelena eginaz... “

KONDEA: Guzti hori lekuz kanpo dago.

DOMINIKA: Norentzat den. Indigenak hil eta beraien altxorrak eskuratzen dituztenentzat, jakina baietz.

JUANA: Eta Felipe Bigarrena erregearentzat. Ameriketan dauden beste konkistatzaileak Lopek dioena egiten hasten baldin badira, agur gortera bidaltzen duten urrea eta zilarra.

ANBROSIO: Agur, baita, Eskorialeko jauregi handinahia eraikitzeari.


BERTSOAK: "Ezin ados jarri"


Askorentzat Lope oñatiarra
da guztiz maitagarria
eskutitzak idazterakoan
bazuen abilezia
Erregeari azaltzen dio
jaiotzazko hidalgia
Magnifiko jaunak ziren biak
gobernadore ta fraidia
batzuentzat traidorea izan zen
besteentzat agurgarria

Batzarrean denak hitz egin dute
luze joan da kontaketa
aspaldiko bi bandoen artean
argia da zatiketa
alde bakoitzak bere interesak
sortu da bai nahasketa
zaila izango dela dirudi
gehiengoaren osaketa
iritzi guztiak adituta
orain badator bozketa


ZAZPIGARREN AGERRALDIA: ”Bozketa

ESKRIBAUA: Beste inork ezer berezirik esateko ez badu, bozketa egiteko ordua ailegatu zaigu... Has zaitez zeu, ganboatar leinukoen buru zaren Santxo Gartzia Garibai jauna.

(Santxo zutitu eta agertoki erdira doa, aurrera. Ikuslegoari begira hasiko da)

SANTXO: Lope baino ospetsuagoak Kristobal Kolon edo Frantzizko Toledo dira. Izugarrizko estatuak egin dizkiete jaioterrietan, askoz basatiagoak izan arren. Estatua... Bai.

(Amaitzen duenean, bere jarlekura itzultzen da)

ESKRIBAUA: Zure txanda, Lope Agirreren ama zaren Leonor Igartua anderea.

(Leonor zutitu eta agertoki erdira doa, aurrera, Genobeba alabaren laguntzarekin. Ikuslegoari begira hasiko da)

LEONOR: Nire botoa badakizue. Amak nola ukatuko dio baietza seme bati?

(Amaitzen duenean, bertan geratzen da, alabari entzuteko)

ESKRIBAUA: Nahi duzunean, Lope Agirreren arreba Genobeba Agirre anderea.

GENOBEBA: Loperen ospe txar hori lau kronista gaiztok jarri diote, beraien burua salbatzeko. Horrek ez du zerikusirik Loperen izaerarekin edo egin duenarekin. Beraz, bai.

(Amaitzen duenean, Genobeba eta Leonor beraien jarlekuetara itzultzen dira)

ESKRIBAUA: (Eskuarekin gonbidatuz) Burdinolaren arduraduna Leandro Igarzabal jauna.

(Leandro ere erdira, aurrera doa. Amaitutakoan, bere lekura itzuliko da. Aurrerantzean, denek egingo dute berdin.)

LEANDRO: Asko estimatzen nuen Lope gazte laguna, zinez baietz. Baina aurrera begiratu behar dugu, eta burdinolan lanean gabiltzanontzat, kaltegarria izan daiteke. Ez.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Lazarraga jauregiko Konstanza Zañartu anderea.

KONSTANZA: Nire senarra Cadizen dago, ontzioletako armadoreekin negoziatzera joanda. Euskal enpresariek interes handia dute Ameriketako komertzioan, eta horretarako gortearekin ondo egotea komeni zaie. Ez.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Agerrena maiorazko etxeko Beatriz Garibai anderea.

BEATRIZ: Negozioak ondo joatea komeni zaigu, Ameriketatik zilarra ekarriz, eta hara tresneria bidaliz. Gure ondorengoek egin dezakete estatua, eta baita museoa ere, gura bada... Estatua, ez.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Banastaginen kofradiako ordezkari Anbrosio Zumalde jauna.

ANBROSIO: Estatua eta museoa, biak egingo nituzke. Herriko semeak geuk defendatu behar ditugu. Felipe II.na ez delako horretara etorriko. Hori ziur. Iltzeginok eta banaztaginok Ameriketako zilarrik gabe ere bizi izan gara orain arte. Bai.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Dendarien kofradiako ordezkari Maria Mendizabal anderea.

MARIA: Dendariok ohituta gaude larre motzean. Ameriketatik datorren diruak merkataritza suspertzen omen du, baina jauregiak egiteko dirua gehitzeak, ez dakit mesederik egiten digun dendarioi. Bai.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Sancti Spiritus unibertsitateko errektore magnifiko Demetrio Sagastizabal jauna.

ERREKTOREA: Sancti Spiritus unibertsitatea berria da, hamabost urte besterik ez ditu, eta Oñatin iskanbilarik ez sortzea ezinbestekoa zaigu, kanpoko irakasle eta ikasleak erakartzeko. Ez.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Ehuleen kofradiako ordezkari Juana Arrieta anderea.

JUANA: Beste konkistatzaileei, Hernan Kortes dela edo Frantzizko Pizarro dela, estatuak eraiki eta omenaldiak egiten badizkiete beraien jatorrietan, zer gara ba gu, bigarren mailako herritarrak?... Estatua, bai.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Oinaztar leinukoen buru zaren Pedro Ruiz Murgia jauna.

PEDRO: Garai honetan, hain ospe txarra duenean, egia izan ala ez, gortean, Sevillan eta Ameriketan arlotekeriatzat hartuko lukete. Gehiengoaren aurka joatea da. Ez.

ESKRIBAUA: (Gonbidatuz) Iltzeginen kofradiako ordezkari Dominika Etxeberria anderea.

DOMINIKA: Ezer egiten ez badugu izango gara arloteak. Gure iltze eta burdinazko totxoak ontzioletan ere saltzen ditugu, eta baita Ingalaterran eta Holandan. Bai.

ESKRIBAUA: (Bera joaten da orain erdira, aurrera) Lope iaz hil zen, eta gortean duen ospe txarra ikusita, urte batzuk itxarotea proposatzen dut. Beraz, ez. (Alde batera doa, eta gonbidatuz) Oñatiko konderriko Ladron Lopez Gebara konde jaun txit gorena.

KONDEA: Sarri gonbidatzen naute Gaztelako gorteko ospakizunetara. Felipe Bigarrenak proiektu handiak ditu, Ameriketako urre eta zilarrarekin egiteko. Ez du onartuko Lopek jarraitzaileak izatea. Beraz, Oñatin bere izenean estatua bat eraikitzeari ezezko borobila ematen diot.

ESKRIBAUA: Berdinketa gertatu da, zazpina boto dituzte baiezkoak eta ezezkoak.

KONDEA: Baina konderrian nire botoa kalitatezkoa denez... Ezetza nagusi. Adixkideok, goazen ospatzera!

Musikariak azken bertsoa abestera sartzen diren bitartean, aktoreak beren tokietan gelditzen dira, hizketan, bertsoei jaramonik egin gabe.


BERTSOAK: "Amaierakoak"

Amaierara_iritsi gara ta
jende prestu ta jatorra,
etorri zaretelako denoi
benetan gure eskerra.
Hurrengoan asmatuko dugu (bis)
zerbait zuzen edo_okerra,
zaletasuna dugun artean
biziko da euskara zaharra.
Jairako_ordua heldu zaigu ta
zuentzat gure agurra!

                              ------------o0o0o-----------


C- BIBLIOGRAFIA
- Acosta Montoro, José (1967),"Peregrino de la ira. Narración dramática sobre la aventura de Lope de Aguirre; Asarre bidetan; Agirre´tar Lope´ren jokaldia azaltzen duan antzerkia” Ed. Auñamendi, Donostia.

- Álvarez Gila, Óscar (2020) “Euskaldunak Amerikaren konkista eta kolonizazioan”, Ed. Eusko Ikaskuntza, Donostia.

- Amestoy Egiguren, Ignacio (2013), "Doña Elvira, imagínate Euskadi. La última cena.“ Ed. Espiral Fundamentos. Madril. ISBN 978-84-245-1256-9.

- Amézaga, Elias (1954) “Oñate. Lope de Aguirre, escritor”, Ed.Grijelmo, Bilbo.

- Amézaga, Elias (1977) “Yo, demonio. Andanzas y naveganzas de Lope de Aguirre, fuerte caudillo de los invencibles marañones." Ed. Ediciones Vascas EV, Donostia.

- Anasagasti, Iñaki (2020) “Un oñatiarra y el emperador”, https://blogs.deia.eus/anasagasti/

- Arteche, José de (1951) "Lope de Aguirre traidor“, Ed. Arteche, Azpeitia, ISBN 9788450063561.

- Arteche,José de (1974) “Lope de Aguirre, traidor. La tragedia del Fuerte Caudillo de los Invencibles Marañones.”Ed. Caja de ahorros provincial de Guipúzcoa San Sebastián, ISBN 84-500-6.356-6.

- Ayala Tafoya, Eduardo (2016) “Lope de Aguirre: rebelión y contra-imagen del mundo en Perú.” Ed.Revista de Estudios Latinoamericanos Universidad Nacional Autónoma de Mexico.

- Balkan, Evan L. (2011) “The Wrath of God: Lope de Aguirre, Revolutionary of the Americas.” Ed. University of New Mexico Press, ISBN 978-0826350435.

- Baraibar Álvaro, (2011) “Lope de Aguirre: la construcción de una imagen del poder”, Ed. Universidad de Navarra, Iruña. Doi-22012011000200014.

- Baroja, Pío (2017) “Las inquietudes de Shanti Andía”, Alianza Editorial, Madril, ISBN 9788491047988.

- Bayo, Ciro (1913) “Los marañones (Leyenda aurea del Nuevo mundo)”, Ed. E. Bailly-Baillière, Madril.

- Beauchesne, Kim (2011) “Soy ahora un bandido’: La apropiación de la figura del rebelde en el tirano Aguirre, de Adolfo Briceño Picón.” Ed. Revista Iberoamericana, University of British Columbia, ISSN 0034-9631.

- Canales, Carlos; Miguel del Rey, Vicente (2016) “El oro de América. Galeones, flotas y piratas”, Ed. EDAF, Madril, ISBN 9788441436558.

- Caro Baroja, Julio (2014) “Lope de Aguirre el ‘Traidor,’ Pedro de Ursúa el ‘Caballero’” Editorial Caro Raggio, Nafarroa. ISBN 9788470351150.

- Clendinen, Inga (2014) “Aztecs. An Interpretation.” Ed. La Trobe University, Victoria, ISBN 9781107693562.

- Cook, Noble David (1998) “Born to Die. Disease and New World Conquest, 1492–1650.” Ed. Florida International University ISBN 9780521627306.

- Cook, Noble David (2011) “Demographic Collapse: Indian Peru, 1520-1620.” Ed. Cambridge Latin American Studies ISBN-13 978-0521239950.

- Chasteen, John Charles (2001) “Born in Blood and Fire. A Concise History of Latin America.” Ed. Ebook and Quizzes, ISBN 978-0-393-62293-5.

- De las Casas, Bartolomé (2005) “Brevísima relación de la destrucción de las Indias.” Ed. Cátedra, Letras Hispánicas, Madril.

- Díaz del Castillo, Bernal (2003) “Historia verdadera de la conquista de la Nueva España”, Biblioteca Virtual Universal, Editorial del Cardo. Buenos Aires.

- Dodds Pennock, Caroline (2008) “Bonds of Blood. Gender, Lifecycle, and Sacrifice in Aztec Culture.” Ed. Palgrave MacMillan, ISBN 978-0-230-58233-0.

- Espino López, Antonio (2013) “La conquista de América”, Ed. RBA Libros, Bartzelona, ISBN 9788490066843.

- Espitia Ortiz, David Leonardo (2015) “Las cartas de relación como antecedente genérico de la narrativa histórica en las crónicas de Indias”, Doktoretza tesia, Universitat Autònoma de Barcelona.

- Estornés Lasa, Mariano (1987) “Biografía de Lope de Aguirre.“ Ed. Auñamendi Eusko Entziklopedia, Donostia, ISBN 2444-5487.

- Fulgencio López, Casto (1977) "Lope de Aguirre el peregrino: Primer Caudillo de América” Ed. Colección Majos y bajos, Madril, ISBN-13 978-8485056064.

- Funes, Jorge Ernesto (2009) “Una lanza por Lope de Aguirre” Ed. Platero, Buenos Aires, ISBN 950-43-0020-0.

- Gabilondo, Joseba (2009) “Apokalipsia Guztioi Erakutsia” Ed. Erein, ISBN 978-84-9746-500-7.

- Galeano, Eduardo (1971) “Open Veins of Latin America: Five Centuries of the Pillage of a Continent.“ Ed. Siglo XXI, ISBN 978-84-323-1145-1.

- Galster, Ingrid (2011):”Aguirre o La posteridad arbitraria. La rebelión del conquistador vasco Lope de Aguirre en historiografía y ficción histórica (1561-1992)”, Bogotá, ISBN 978-958-738-204-4.

- García Fuentes, Lutgardo (1991 ) “Sevilla, los vascos y América”, Ed. Fundación BBV, Bilbo ISBN 84-87168-30-2.

- Hemming, John (2009) “Tree of Rivers: The Story of the Amazon.” Ed.Thames & Hudson, ISBN 978-0500288207.

- Hemming, John (2009) “The Conquest of the Incas.” Ed. Mariner Books, ISBN 978-0156028264.

- Hunefeldt, Christine (2004) “A Brief History Of Peru.” Ed. Checkmark Books, ISBN 978-0816057948.

- Insausti, Gabriel (2020) “Utopía por qué Arcadia: Oteiza y América”, Ed. Centro Virtual Cervantes, Instituto Cervantes, Madril.

- Irigoien, Joan Mari (1979) “Lope Agirre.” Ed. Lur-Hordago argitalpenak, Donostia.

- Ispizua, Segundo de (1979), “Los vascos en América: México”, Ed: Ediciones Vascas, Bilbo, ISBN 9788485288526.

- Jos, Emiliano (1927) “La expedición de Ursúa al Dorado, la rebelión de Lope de Aguirre y el itinerario de los Marañones, según los documentos del Archivo de Indias y varios manuscritos inéditos." Ed. Boletín de la real academia de la historia, Huesca.

- La academia errante (1963) “Lope de Aguirre descuartizado.” Ed. Auñamendi, San Sebastián.

- Landa Goyogana, Josu (2009) "Lope de Aguirre: el poder y la furia", Afínita editorial, México. 

- León Portilla, Miguel (1959) “Visión de los vencidos: Relaciones indígenas de la conquista”, Ed. Universidad Nacional Autónoma de México, Mexico.

- Lewis, Bart L. (2003) “The Miraculous Lie, Lope De Aguirre and the Search for El Dorado in the Latin American Historical Novel.” Ed. Lexington Books, ISBN 978-0739107874.

- Lovell, William George & Cook, Noble David (2001) “Secret Judgments of God: Old World Disease in Colonial Spanish America.” Ed. University of Oklahoma Press.

- Mampel, Elena; Escandell, Neus (1984) “Lope de Aguirre. Crónicas 1559-1561”. Ed. Universidad de Barcelona, Bartzelona. ISBN 848541151X.

- Margus, Raymond (2016) “El mito literario de Lope de Aguirre en España y en Hispanoamérica." Ed. Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, Alikante, CDU 821.134.2.

- Matamoro Blas (1986),"Lope de Aguirre: La aventura de El Dorado.” Ed. Historia 16, Madrid, ISBN 84-7679-032-5.

- Minster, Christofer (2019) “Biography of Lope de Aguirre.” Ed. ThoughtCo.com.

- Minta, Stephen (1994) “Aguirre: The Re-Creation of a Sixteenth-Century Journey Across South America.” Ed. Henry Holt & Co, ISBN 978-0805031034.

- Morales, Evo (2013) “Discurso del Presidente de Bolivia Evo Morales sobre la verdadera deuda externa”, Ed América Latina, Sukre.

- Núñez Cabeza de Vaca, Alvar (1984) “Naufragios”, Ed. Cátedra, Letras Hispánicas, Madril. ISBN 978-84-376-3922-2.

- Oteiza, Jorge (1975) “Quousque tandem. Ensayo de la interpretación estética del alma vasca.” Ed. Txertoa, Donostia. ISBN 8471480034.

- Oteiza, Jorge (2003) “Ahora tengo que irme.” Ed. Txalaparta, Tafalla, ISBN 978-84-8136-281-7.

- Otero Silva, Miguel (1979) “Lope de Aguirre, príncipe de la libertad” Editorial Seix Barral, Bartzelona. ISBN 8432203503.

- Papini, Gionvanni (1957) “Juicio universal” Ed. Manantial. Madril.

- Pérez-Reverte, Arturo (2010) “Patente de corso - Héroe, conquistador, asesino." Ed. XL Semanal Madril.

- Pinilla, Ramiro (1979) “Kaixo Aguirre“ Ed. Geroa, Bilbo.

- Posse, Abel (2017) “Daimón”, Ed. Grupo Lantia Publishing, ISBN 9788417103361.

- Román Hernández, Carlos Eduardo (2012) “El espectro de Lope de Aguirre en la novela hispanoamericana.” Ed. Auto-edición, Bogotá.

- Ruano Gutiérrez, Marina (2003) “Discurso del tirano Lope de Aguirre: Estudio comparativo de la carta a Felipe II de Lope de Aguirre con los textos de otros cronistas.” Ed. Sincronía, Universidad de Guadalajara, México, ISSN-e 1562-384X.

- Sáenz de Gorbea, Xabier (2006) “Las medallas de Oteiza. Memoria y revisión.” Ed. Cuadernos del museo Oteiza, Alzuza, Nafarroa.

- Sanchís Sinisterra, José (1992) “Lope de Aguirre, traidor” Ed. El Público, Madrid. ISBN 0005279490.

- Sender, Ramón J. (1998) "La aventura equinoccial de Lope de Aguirre." Ed. Magisterio, Madril. ISBN 978-842-181-840-4.

- Silverberg, Robert (1996) “Golden Dream: Seekers of El Dorado.” Ed. Ohio University Press ISBN 978-0821411704.

- Simón, Fray Pedro (2011) “Sixth Historical Notice of the Conquest of Tierra Firme. The Expedition of Pedro de Ursua and Lope de Aguirre in Search of El Dorado and Omagua in 1560–1.” Ed. Cambridge University Press, ISBN 9780511697142.

- Southey, Robert (2013), “La expedición de Ursúa y los crímenes de Aguirre”, Ed. Debolsillo, ASIN B00B02UQX8.

- Staden, Hans (1983) “Verdadera historia y descripción de un país de salvajes desnudos.” Ed. Argos Vergara, Bartzelona, ISBN 84-7178-629-X.

- Stirling, Stuart (2003) “The Inca Princesses: Tales of the Indies.” Ed. The History Press, ASIN B00BS03116.

- Torrente Ballester, Gonzalo (1941) “Lope de Aguirre. Crónica dramática de la Historia de América." Ed. Vértice, Bartzelona.

- Townsend, Camilla (2006) “Malintzin's Choices. An Indian Woman in the Conquest of Mexico.” Ed. University of New Mexico Press, ISBN 978-0-8263-3406-0.

- Urretabizkaia, Joseba (2019) “Lope Agirre, kantu alderraia,” Ed. Xibarit, Tolosa.

- Uslar Pietri, Arturo (2019) "El camino de El Dorado.” Ed. Dracena, ISBN 9788494906725.

- Van den Brule Arandia, Álvaro (2020) “La ruta española hacia El Dorado: vida y muerte del conquistador Pedro de Ursúa”, El Confidencial, Madrid.

- Valle Inclán, Ramón María del (2002) “Tirano Banderas.”, Ed. S.L.U. Espasa Libros, Madril, ISBN 9788423973194.

- Vázquez, Francisco (2007) "El Dorado: Crónica de la expedición de Pedro de Ursúa y Lope de Aguirre." Ed. Alianza Editorial. Madril.

- Vermeulen, Filip (2014) “Noticias de Aguirre”, https://noticiasdeaguirre.blogspot.com/

- Vieira Powers, Karen (2005) “Women in the Crucible of Conquest. The Gendered Genesis of Spanish American Society, 1500-1600.” Ed. University of New Mexico Press, ISBN 978-0-8263-3519-7.

- Zumalde, Iñaki (1964) “Ensayos de historia local vasca, De la anécdota como historia“, Colección Auñamendi, Ed. Auñamendi, Donostia, ISBN 738363.

- Zumalde, Iñaki (1970) “Oñate. Oñatiarras ilustres“, Ed. Caja de Ahorros Municipal de San Sebastián, Donostia, ISBN 103/70.

- Zumalde, Iñaki (1976) “Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate. Lope de Aguirre en el cine“, Oñati, ISBN VI 1033-1972.

- Zumalde, Iñaki (1977) “Boletín de la Biblioteca Municipal de Oñate. Referencia inédita a Lope de Aguirre“, Oñati, ISBN VI 1033-1972.

- Wikipedia (2019): "Los conquistadores de las Américas" - Pertsonaia historiko guztiak eta eremu geografikoak.

- Wikipedia (2020): "Lope Agirre", "Lope de Aguirre"(espainolez)", "Los conquistadores de las Américas" - Pertsonaia historiko guztiak eta eremu geografikoak.

- Williamson, Edwin (2010) “The Penguin History of Latin America.” Ed. Penguin Books, ISBN 9780141034751.


                               ------------o0o0o-----------


D- LOPE AGIRREREN HIRU ESKUTITZAK

1- 1561eko abuztuaren 8an, Margarita uhartetik,

anaia Francisco de Montesinos dominikar probintzialari zuzendua,
2- 1561eko irailaren 20an, Borburatatik Felipe II.a erregeari zuzendua. Hiruetatik ospetsuena,
3- 1561eko urriaren 22an, Barquisimetotik, Pablo Collado gobernadoreari zuzendua.


                               ------------vVvVv-----------

  1. ESKUTITZA

"Francisco Montesinos anaia oso magnifikoa eta oso agurgarria, Santo Domingo uharteko probintziala eta Maracapana lehorreko kapitain nagusia.

Nire jauna,

Jaun oso magnifikoa eta oso agurgarria,

Nahiago genuke Zure Aitatasunaren ongietorria lore-sortekin egitea, arkabuzekin edo artilleria tiroekin baino, jende askok esan baitigu hemen oso eskuzabala dela guztian. Eta egia da, gaur egunean ikusi ditugun lanengatik, esan zigutena baino gehiago zarelako. Z.A.ren armen eta jardute militarren hain adiskidea izateagatik, eta horrela ikusten dugu gure zaharrek bertutearen eta nobleziaren gailurra, ezpatak eskuan lortu zutela.

Ez ditut ukatzen ezta gutxiago ere hemen dauden jaun guzti hauek, Peru utzi genuela Marañongo ibaira aurkitzera eta jendeztatzera. Batzuk herren eta beste batzuk osasuntsu, Perun egin ditugun lan ugariengatik. Eta ziur lurrak aurkitzerakoan, hutsalak izan arren, gelditu egiten ginen, erromesen arropak baino jostura gehiago duten gorputz triste hauei atsedena emateko.

Baina esaten dudanagatik eta gainditu ditugun lan askorengatik, konturatzen gara ibaiari eta itsasoari esker bizi garela, Eta goseak heriotzarekin mehatxatu gaitu. Eta beraz, gure aurka datozenak, konturatu daitezela hildako pertsonen izpirituen aurka borrokatzera etortzen direla.

Z.A.ren soldaduek traidore deitzen dizkigute. Zigortu egin beharko zenituzke horrelako gauzak esatearren, zeren eta Don Felipe Gaztelako Erregeari eraso egitea eskuzabalena eta animo handikoena soilik delako.

Izan ere, galerako lanbideak izango bagenitu, bizitzari ordena emango genioke. Baina gure patuengatik pilotak egiten eta lantzak ehotzen dakigu soilik, hori delako hemen dabilen txanpona. Eginkizun txiki hauen premia baldin badago hor, oraindik emango dizkizuegu.

Z.A.ri ulertarazten diot Peruk zenbat zor digun, eta egiten duguna egiteko daukagun arrazoi handia azaltzea ezinezkoa dela uste dut. Eta horregatik hemen ez dut ezer esango.

Bihar, Jainkoari atsegina emanaz, Z.A.ri bidaliko dizkiot gure artean egin diren paper guztiak, bakoitza bere askatasunean zeudela eginak. Eta hau diot pentsatuz hor dauden jaunak zelako deskargua egitea pentsatuko duten, Don Fernando Guzmani zin egin ziotelako bere erregearengatik. Eta Espainiako erresumengandik desnaturalizatu egin zirelako. Eta matxinatu zein altxatu egin zirelako herriarekin, eta erailtzeaz gain, justizia usurpatu zutelako bertakoak (magistratuak, erregearen izenean legea betearazten zutenak) zein beste pertsona asko armagabetuz, eta ondasunak lapurtuz.


Eta baita Alonso Arias, Don Fernandoren sarjentua, eta Ricardo Gutierrez bere zalduna. Beste jaun horiengatik ez dago zertan kontuak egin, alferrikakoa delako. Nahiz eta Ariasengatik ere ez nuke egingo, arrantzako sareak egiten ofizial bezala entrenatu izan ez balitz. Ricardo Gutierrez gizon ona litzateke beti lurrera begira egongo ez bazen, egiaz, traidore handi baten ezaugarria.

Bueno, agian Sevillatik etorritako Gonzalo de Zuñiga txordoak lagundu du. Har ezazu Z. A.k, grazia baldarrak esaten dituen gizabidetsu bat bezala, eta bere trikimailuak hauek dira: Popayanen Alvaro de Hoyon ezagutu zuen, bere erregearen aurkako matxinadan eta altxamenduan, eta borrokatzen ari zirela bere kapitaina utzi eta ihes egin zuen. Eta handik ihes egin ondoren, Peruko San Migel hirian aurkitu zen Silva urliarekin matxinada baten, eta erregearen kutxa lapurtu eta justiziak (magistratuak) erail zituzten. Eta berriro ihes egin zuen. Gizona jatekoa dagoen bitartean diziplinatua da, eta borrokarako momentuan beti ihes egiten du, bere sinadurek ihes egiterik ez duten arren.

Bakarrik gizon bat hemen ez delako sentitzen dut, eta Salguero da, oso ondo ulertzen duelako gordetzeko premia handia dugun ganadu hau. Minbreño nire lagun onari, eta Anton Perez eta Andres Diazi eskuak musukatzen dizkiet. Eta Mungia eta Artiagari Jainkoak barkatuko die, bizirik badaude ezinezkoa delako nire bizitza ukatzea, Z. A.ri erregutzen diodalako heriotzaren eta biziaren berri jakitea.

Nahiz eta denok batera joatea nahiko genuke zeu Z.A.a gure patriarka izanda, Jainkoarengan sinetsi ondoren, besteren bat baino gehiago ez denak, ez duelako ezer balio. Eta Z.A. ez zaitez Santo Domingora joan, ziur gaudelako dagoen tronutik bota egingo dutela, eta horretarako utzi edo nihil (ezerez).

Erantzuna Z.A.ri idatzita erregutzen diot, eta ondo tratatuko dugu elkar eta gerra aurrera joan dadila. Jainkoak traidoreei zigorra emango dielako, eta erregeak leialak berpiztuko dituelako, nahiz eta orain arte berpiztutako inor ez ikusi. Erregeak ez ditu zauriak sendatzen, ez eta bizitzarik ematen.

Jauna, oso magnifikoa eta oso agurgarria den Z.A.ren pertsona, gorde eta duintasunez handitu gure Margaritaren gotorleku hau. Gaur ostirala, musu ematen dio Zure Aitatasunari, zerbitzaria,

Lope Agirre.

(Inizialak, adeitasuna eta autografoaren sinadurak osatutako errubrika). Kristobal Galindok musu ematen die Jaunaren eskuei, bere anaia Alonso de Chaves."

                             ------------vVvVv-----------


2. ESKUTITZA

"Felipe erregea, espainiarra jaiotzez, Karlosen semea, garaiezina:

Lope Agirre, zure gutxieneko basailua, kristau zaharra, erdi mailako gurasoen hidalgoa, euskalduna jatorriz, Espainiako erresuman, Oñati hiribilduko bizilaguna, gaztaroan ozeano itsasoa zeharkatu nuen Peruko aldeetara, lantza eskuan gehiago balio nuelakoan, eta gizon on guztiek zor dutena betetzeagatik.

Eta, horrela, hogeita lau urtetan, Perun zerbitzu ugari egin dizut indiarren konkistetan, eta zure zerbitzura herriak jendeztatuz, batez ere zure izenean egon diren borroka eta batailetan. Beti ere nire indarren eta aukeraren arabera, zure agintariei ordainsariagatik enbarazu egin gabe, zure errege-liburuetan agertuko den bezala.

Ongi uste dut, errege eta jaun txit gorena, nahiz eta niretzat eta nire laguntzaileentzat ez izan horrela, baizik eta krudela eta esker txarrekoa gugandik jaso dituzun hain zerbitzu onengatik. Nahiz eta uste dut, baita, lur honetatik idazten dizutenek engainatu egiten zaituztela, urrun daudelako.


Ohartarazten dizut, errege espainiarra, aurkitzen zaren lekuan justizia eta zuzentasun guztia egon behar dela, lurralde hauetan dituzun hain basailu egokientzat. Nahiz eta nik, zure entzule, erregeorde eta gobernadore hauek erabiltzen dituzten krudelkeriak gehiago jasan ezinez, kideekin utzi egin dut, geroago esango ditut beraien izenak, zure obedientzia. Eta gure lurraldeetatik desnaturalizatuz, Espainia dena, eremu hauetan gure indarrek eutsi eta jasan dezaketen gerrarik ankerrena egitea zuri.

Eta honek, sinetsi ezazu, errege eta jauna, zure ministroek ezarri dizkiguten zerga, sari eta zigor bidegabeak handiak eta jasanezinak direlako. Beraien seme-alabak eta zerbitzariak zuzentzeko, gure ospea, bizitza eta ohorea lapurtu dizkigute. Ze tamalgarria den, oh erregea! eta egin zaigun tratu txarra.

Eta horrela ni, Txukinga haranean bi arkabuz tiroz zauritu nindutelako herren eskuin zangotik, Alonso de Alvarado mariskalarekin, zure ahotsa jarraituz eta Francisco Hernández Girónen aurka deituz, zure zerbitzura matxinatuta, gaur egun ni eta nire kideak heriotzara arte gauden eta egongo garen bezala. Izan ere, dagoeneko erreinu honetan zein krudel zaren badakigulako, eta fedearen eta hitzaren apurtzaile. Eta horrela, lur honetan zure barkamenak Martin Lutherren liburuak baino kreditu gutxiago dute.

Bada zure erregeordea, Cañete markesa, gaiztoa, lizuna, tirano maltzurrak, zure zerbitzura izendatutako Martin de Robles gizona urkatu zuen, eta baita Peruko konkistatzaile ausarta Tomás Vázquez. Eta Alonso Díaz tristea, erresuma honen aurkikuntzan Moisesen esploratzaileak basamortuan baino lan gehiago egin zuena. Eta Piedrahita, zure zerbitzuan borroka ugari hautsi zituena. Hain zuzen, Lukaran beraiek eman zizuten garaipena, eta gainditu ezean, gaur egun Francisco Hernandez izango zen Peruko erregea.

Eta ez ezazu kontuan larregi hartu zure entzuleek diotenez egin dizuten zerbitzuak. Izan ere, gezur handia delako zerbitzua deitzea zure errege funtsetik zortziehun mila peso gastatzea, beren bizio eta gaiztakerietarako. Zigortu itzazu gaizkile bezala, benetan direlako.

Begira ezazu, espainiar errege, ez zaitez krudela izan zure basailuekin, ezta esker txarrekoa ere. Zure aita eta zu Gaztelako erresumetan egonda, inolako kezkarik gabe, zure basailuek eman dizute, beren odolaren eta ondasunen truke, hemen diren hainbeste erresuma eta jaurerri. Eta begira, errege eta jaun, ezin duzula, errege justuaren titulua edukiz, inolako interesik izan lurralde hauetan ez zenuelako ezer arriskatu, aurretik bertan lan egin dutenak sarituak izan gabe.

Bide batez diot, errege gutxi batzuk soilik doazela infernura, gutxi zaretelako. Asko izango bazinete, inor ezingo zen zerura joan. Uste baitut bertan Lucifer baino okerragoak izango zinatekeela, egarria eta gosea eta giza odolaz elikatzeko anbizioa duzuelako. Baina ez naiz harritzen ez zuei kasurik egiten, beti adingabe deitzen zaretelako, eta gizon errugabe oro zoroa da; eta zuen gobernua airea da.

Eta benetan, Jainkoari solemneki botoa egiten diot, nik eta nire berrehun marañoi arkabuzariak, konkistatzaileak, hidalgoak, ez dizugula ministrorik bizirik utziko, badakidalako noraino iristen den zure barkaberatasuna. Eta gaurko egunean jaio diren dohatsuenak aurkitzen gara, Indietako eremu hauetan gauden bezala, Jainkoaren fede eta agindu guztiak osorik gordez. Eta ustelkeriarik gabe, kristau moduan; Erromako Ama Eliza Santuak agintzen duen guztia mantenduz. Eta aldarrikatzen dugu, bizitzan bekatariak izan arren, Jainkoaren aginduengatik martirioa jasotzea.

Amazonas ibaitik irten ginenean, Marañón ere deitzen dena, kristauak bizi ziren Margarita izeneko uharte baten ikusi nituen, Espainiatik etorritako harreman batzuk. Bertan dagoen luteranoen zisma handiak, beldurtu eta ikaratu egin gintuen. Izan ere, hemen gure konpainian alemaniar bat izan zen, Monteverde izenekoa bera, eta zatitua izatea agindu nuen. Patuek gorputzei ordainduko dizkie baina gu gauden lekuan, sinetsi, printze bikaina, denak erabat Kristoren fedean bizi direla.

Bereziki fraideen lasaikeria bizitzan eta ohituretan hain da handia eremu hauetan, egiaz, zure haserrea eta zigorra haien gainean jartzea komeni dela, ez baitago jada inor gobernadorea baino gutxiago harropuzten denik. Begira, errege, ez iezaiezu sinetsi esaten dizutena, han zure errege-pertsonaren aurrean isurtzen dituzten malkoak, hona agintzera etortzeko direlako.

Hemen duten bizitza ezagutu nahi baduzu, merkantzietan ulertzea da, ondasun mundutarrak lortu eta eskuratzea, elizaren sakramentuak prezio bidez saltzea; pobreen etsaiak, karitate gabeak, handizaleak, tripontziak eta harroputzak. Beraz, fraide bat baxuena izanda ere, lur guzti hauek agindu eta gobernatu nahi ditu. Jarri konponbidea, errege eta jaun, gauza hauetaz eta eredu txarrez, bertakoengan fedea ez dagoelako finkatuta ez itsatsita. Eta gehiago diotsut,: fraide hauen lasaikeria hemendik kentzen ez bada, eskandaluak ez dira faltako.

Baina ni eta nire kideek, dugun arrazoi handiagatik, hiltzea erabaki genuen arren, honetan eta iragandako beste gauza batzuetan, errege aparta, zu izan zara kausa. Ez baitzara atsekabetu basailu hauen lanagatik, ez eta arduratu zor diezun guztiagatik. Zeuk ez baduzu begiratzen beraiengatik, eta zure entzule hauekin oharkabetzen bazara, gobernuak sekula ez du asmatuko.

Bide batez, ez dago lekukorik aurkeztu beharrik. Baizik eta ohartaraztea nola hauek, zure entzuleek, urtean lau mila pesoko soldata eta zortzi mila pesoko eskupekoa dituztela. Eta hiru urteren buruan, hirurogeita hamar mila peso aurreztuta dituzte, eta herentziak eta ondasunak. Eta guzti horrekin, gizonezko bezala zerbitzatzeaz poztuko balira, gure lana erdi txarra izango zen. Baina, gure bekatuengatik, edozein lekutan aurkitzen ditugula ere, nahi dute gu belauniko jarri eta beraiek gurtzea Nabukodonosorri bezala. Gauza, egiaz, jasanezina.

Eta nik, zure zerbitzura izateagatik zaurituta eta herren nagoen gizona izanik, eta nire kideak zahartuta eta nekatuta bere horretan, ez dizut inoiz abisatzeari utziko, zure errege-kontzientzia ez dezazula fidatu abokatu hauengan. Ez dagokiola zure errege-zerbitzuari hauekin deskuidatzea, denbora guztia semeak eta alabak ezkontzen joaten zaielako, eta ez dutelako beste ezertaz ulertzen. Haien arteko esaera, eta oso ohikoa dena, honakoa da: "Ardurarik gabe eta gogoetarik egin gabe, gure etxea sabairaino".

Izan ere, fraideek ez dute nahi inongo indiar pobrerik absolbitu ez predikatu, eta Peruko etxe eta etxalde onenetan hartzen dute ostatu. Eta daramaten bizitza gogorra eta arriskutsua da, bakoitzak bere sukaldean dozena bat neska dituelako penitentzia bezala, eta ez oso zaharrak. Eta beste hainbeste mutil arrantzara joateko, eperrak harrapatzeko eta fruta ekartzeko. Banaketa guztiek beraiekin egin behar dituzte, eta kristauen fedean zin egiten dizut, errege eta jauna, eremu hauetako gaiztakeriei konponbidea ipintzen ez badiezu, zerutik zigorrada etorriko zaizula. Eta hau egiaz ohartarazteko esaten dizut, nik eta nire kideek ez dugulako nahi ez espero errukirik zugandik.

Ai! Ze lastima handia, Zesar eta Enperadore, zure aitak Espainiaren indarrarekin Alemania harroa konkistatu izana. Eta hainbeste diru gastatzea, guk aurkitutako India hauetatik eramandakoa, ezen gure zahartzaroaz eta nekeaz ez zarela mintzen, egun batean behintzat gure gosea berdintzeko. Badakizu eremu hauetan, errege eta jaun bikain, ikusten dugula Alemania armekin menperatu zenuela, eta Alemaniak Espainia bizioekin konkistatu duela. Eta egiaz, zoriontsuagoak gara hemen arto eta urarekin, soilik hain ironia txarretik bereizita gaudelako, bertan erori direnak beraien opariekin egon daitezkeena baino.

Izan daitezela gerrak izan ziren tokietan, gizonezkoentzat eginak baitziren. Baina inoiz, nahiz eta zoritxarra gugana ailegatu, ez diogu Erromatar Ama Santuaren Elizaren aginduen subjektu eta obeditzaile izateari utziko.

Ezin dugu sinetsi, errege eta jaun bikain, toki hauetan dituzun hain basailu onekin krudela zarenik. Baizik eta zure entzule eta ministro txar hauek, zure baimenik gabe aritzen direla. Esaten dizut, errege eta jaun bikain, zeren Los Reyes hiritik bi legoatara, itsasoaren ondoan, aintzira bat aurkitu zen non arrain batzuk hazten ziren, Jainkoak hala baimendu zuelako. Eta zure errege ondarearen entzule eta ofizial txar hauek, arrainaz aprobetxatzearren, beraien opariak eta bizioak asetzeko direlako, zure izenean alokatu egiten dute. Aditzera emanaz talenturik gabekoak izango bagina bezala, zure borondateagatik dela.

Horrela bada utz egiguzu, jauna, arrainen bat harrapatzen behintzat, aurkitzen lan egin genuelako. Gaztelako erregeak ez duelako laurehun pesoren premiarik, hori baita alokatzen den zenbatekoa. Eta beraz, errege argitua, ez dugu mesederik eskatzen Kordoban, ezta Valladoliden edo Espainia osoan ere, zure ondarea baita. Atsekabetu zaitez jauna, lur honen fruitu eta probetxuekin gizagaixo nekatuak elikatzen. Eta begiratu, errege eta jaun, guztiontzat dagoela Jainkoa, justizia berdina. Saria, paradisua eta infernua.

Berrogeita hemeretzigarren urtean, Cañeteko markesak Amazonas ibaiaren bidaia eman zion Pedro Urtsuari, nafarra, eta egia esateko, frantsesa. Eta hirurogeita hamargarren urtera arte eman zuen itsasontziak egiten, motiloien tribuaren probintzian, Peruko lurraldean. Eta indiarrak kaskamotzak (txapel itxurako ile mozketarekin) direlako, motiloiak deitzen dira. Nahiz eta itsasontzi hauek, egin ziren lurraldea euritsua delako, uretara botatzerakoan gehienak hautsi egin ziren. Eta almadiak egin genituen, eta zaldiak eta haziendak (norbaitek dituen ondasunen multzoa) utzi genituen, eta ibaian behera abiatu ginen, geure pertsonen arrisku handiaz. Eta ondoren Peruko ibai boteretsuenekin egin genuen topo, eta beraz ur gezan aurkitu ginen. Hirurehun legoa ibili ginen lehen begiratuan, lehenengo aldiz ontziratu ginen kaitik.

 Gobernadore hau hain zen doilorra, handinahia eta miserablea, ezin izan genuela jasan. Eta beraz, ezinezkoa delako bere ekintza gaiztoak azaltzea, eta nire parte-hartzeagatik alboan nagoelako, eta izango nauzulako, errege eta jaun bikain, hil egin genuela baino ez dut esango. Heriotza, zinez, oso laburra. Eta gero gizon gazte bat, Sevillako zalduna, D. Fernando de Guzman izenez, gure erregetzat altxatu genuen eta horixe zin egin genuen. Zure errege-pertsonak horretan gabiltzan guztien sinadurak ikusiko dituen moduan, India hauetako Margarita uhartean geratzen direnak.

Eta niri bataila-eremuko maisu izendatu ninduten. Eta haien irainak eta gaiztakeriak onartzen ez nituelako, ni hiltzea nahi zuten. Eta neronek hil nituen errege berria eta bere guardiako kapitaina, eta teniente jenerala, eta lau kapitain, eta bere maiordomoa, eta kapilaua, mezetako apaiza, eta nire aurkako koalizioko emakume bat, eta Rodaseko komendadore bat, eta almirante bat eta bi alferez, eta beraien beste bost edo sei aliatu.

Eta gerra aurrera eramateko eta bertan hiltzeko asmoarekin, zure ministroek gurekin erabiltzen dituzten krudelkeria ugariak direla eta, berriro kapitainak eta sarjentu nagusia izendatu nituen. Eta ni hiltzen ahalegindu ziren, eta denak urkatu nituen.

Eta gure norabidea jarraituz, heriotza horiek guztiak eta ustekabe txarrak igaro ondoren Marañón ibai honetan, bere ahoraino eta itsasoraino ailegatzeko hamar hilabete eta erdi baino gehiago behar izan genituen. Ehun egunetan ibili ginen zehatz. Mila eta bostehun legoa joan ginen. Ibai handi eta beldurgarria da: laurogeita hamar legoako ur geza ditu ahoan, eta ez esaten duten bezala. Hainbat adarretatik ur-laster handiak ditu, eta habitatu gabeko zortziehun legoa, inolako herrixkarik gabe, guk egin dugun txosten batetik zure maiestateak ikusiko duen bezala, oso egiazkoa. Jarraitu genuen ur-lasterrean, sei mila uharte ditu. Jainkoak daki nola egin genuen ihes aintzira beldurgarri honetatik.

Ohartarazten dizut, errege eta jaun, ez hornitzeko edo baimenik eman zorigaiztoko ibai honetarako armada bat egiteko, zeren kristau fedean zin egiten dizut, errege eta jaun, ehun mila gizon etorriko balira, inork ez zuela ihes egingo. Txostena faltsua delako, eta ibaian ez dago besterik desesperatzea baino, batez ere Espainiako hasiberrientzat.

Gaur egun zuzentzen ditudan kapitainak eta ofizialak, eskakizun honetan hiltzea agintzen dutenak, iraindutako gizonak diren heinean, hauek dira: Juan Jeronimo de Espíndola, genoarra, infanteriako kapitaina. Bi andaluziar, Diego Tirado zaldizko kapitaina, andaluziarra, zure entzuleek, errege eta jaun, bidegabekeria handiz kendu zioten bere lantzarekin irabazitako indiarrak, eta Roberto de Coca nire guardiako kapitaina. Eta Nuño Hernández alfereza, valentziarra. Juan López de Ayala, Cuencakoa, gure ordaintzailea. Blas Gutierrez alferez jenerala, konkistatzailea, hogeita zazpi urtekoa, jaiotzez Sevillakoa. Custodio Hernández, alfereza, portugesa. Diego de Torres, alfereza, nafarra. Pedro Rodríguez Viso sarjentua. Diego de Figueroa. Cristóbal de Rivas, konkistatzailea. Pedro de Rojas, andaluziarra. Juan de Salcedo, zaldun alfereza. Bartolomé Sánchez Paniagua, gure aguazila. Diego Sánchez Bilbao, gure ordaintzailea.

Koalizio honetako beste hidalgo askok Jainko Gure Jaunari otoitz egiten diote, handitu zaitzala beti ondasunean eta oparotasunean turkiarraren eta frantsesen eta beste guztien aurka, lurralde hauetan gerra egin nahi badizute. Eta honetan, Jainkoak grazia eman gaitzala zor zaigun prezioa gure armekin lor dezagun, legez zor zitzaiguna ukatu egin zaigulako.

Euskal lurreko basailu leialen semea, eta heriotza
arte errebeldea zure eskergabetasunagatik,

Lope Agirre, Erromesa."


                               ------------vVvVv-----------

 3. ESKUTITZA

"Jaun oso magnifikoa,

Berorren eskutitz bat jaso nuen, eta opari handia bertan agintzen dizkidazun barkamen eta eskaintzengatik. Nahiz eta ni, gaur egun eta heriotzatik gertu zein heriotza ondoren, erregearen barkamena gaitzesten dut.

Eta are gehiago Berori gorrotagarria zait, zenbat eta gehiago b.rren barkamenak ez direnean lehen lasaitura iristen, nik B.rri egindako haserre berezia edo zerbitzuzkoa izango balitz. Badirudi ados jartzeko aukera genukeela, baina ez da hortaz aritu beharrik entitate txikiko zentzugabekeria delako. Eta ez naiz atzera egiten duen gizona hainbeste arrazoiz hasitakoan, batez ere hilkorra izanik, naizen moduan.

Berorrek dio mila bizitza galduko zituela beren erregearen zerbitzura. Gorde B.ek bat bakarra, bera galduz gero erregea ez delako nahigabetuko. Ona da munduarekin konplitzea, eta osasunari ere begiratu egin behar zaio. B.ek arrazoi osoa du erregea zerbitzatzeko, hainbeste hidalgoen izerdiaren kontura eta batere lanik egin gabe, pobreen izerditik jaten ari delako. Erregeak egiten dituen horiengatik eta antzerako gauzengatik, Jainkoak zerbitzu handiak jasotzen ditu. Etor dadila B.ri bi titulu izendunekin gizon onei legeak jartzera.

Ez saiatu ni barkatzen, B.ek baino hobeto dakidalako zer barka dezakezun. Erregeak Baga erregeak bederatzi urteren ondoren Martin de Robles ona urkatu zuen. Eta Tomas Vázquez kementsua. Eta Antonio Díaz konkistatzailea. Eta Piedrahita. Lepoan barkamenak zituztela urkatu zituen. Madarikatuak izan daitezela gizon txiki eta handi guztiak, beraiek lan egiten zuten tokian batxilergo bat (pertsona ikasia) sartzea onartzen baitute, eta guztiak ez hiltzea hainbeste kalteren arrazoi direnean.

B.ek agindu dezala nik jan behar dudana hornitzeko, eta etor dezala gurekin hitz egitera ordubetez. Ziurra delako etorri ahal izango dela, gutako edozein baino gehiago B.rri dagoen tokira. Eta hau laburra izan dadila, Jainkoari agintzen diodalako lur honetan bizirik den ezer ez dudala utziko.

Ez pentsatu B.ek ni beldurtzea erregeari egin behar dion zerbitzua dela eta. Hemen datozenen arteko gazteenak, hemezortzi urtekoak direnak, zerbitzu gehiago egin diote B.ek mila urte bizi izanda egin ditzakeenak baino. Zenbat eta gehiago, gu besomotz eta herren gaudenok zerbitzatu izanagatik, eta B.ek gerra hautsi duzulako, estutu gogor ukabilak hemen eginbehar asko emango dizugulako, bizitzea gutxi nahi dugun jendea garelako.

Elizak izan duen zoritxarrak atsekabe handia sortu dit. Ornamentu guztiak hemen daude, eta ez da ezer falta. Badirudi tximista batek urrutitik salto egin zuela. Baina zoritxarra gertatu egin da. Berdin ordainduko dugu urrearekin, zilarrarekin eta jantziekin, zegoena baino hobeto gera dadin.

Eta karitatez janaria hornitu gaitzazu, non beharrezkoa ez den izango mehatxatzen diguten eremu zabal horretara bila joatea. Eta Jainko gure jaunak gorde eta handitu dezala B.en pertsona oso bikaina, B.ek nahi duen bezala.

Herri honetatik gaur asteazken eguerdian, B.en eskuak muin egiten ditu zure zerbitzariak,

Lope Agirre.

B.ek egidazu mesedea itzuli nazatela lapurtu didaten hiru behor eta melokotoi koloreko moxal bat. Eta honetan mesede handia egingo diguzu. Eta bestela, dena hemen gelditzea izango da B. El Tocuyon indarberritu arte.

Gobernadore oso magnifikoari, Pablo Collado lizentziatua, nire jauna."

(Indietako artxibategia, Sevilla. Justizia. Santo Domingoko audientzia. Pablo Colladorri egindako egoitza. 47. apala, 3. tiradera, 44/1. paper-sorta.)