Kultur Etxean, arratsaldeko 19:00etan
Irailak 17 - asteartea.
Gaia: “Hemeretzigarren mendeko bi karlistaldiak”
Hizlaria: Iñazio Irizar - Olaitturri
Aurkezlea: Karmen Biain - Olaitturri
Irailak 19 - osteguna.
Gaia: “Tomas Zumalakarregi jenerala".
Hizlaria: Eider Arruti - Zumalakarregi museoa
Aurkezlea: Migel Anjel Agirre - Olaitturri
Irailak 24 - asteartea
Gaia: “Euskal Herriko Foru erregimena”
Aurkezlea: Ana Mari Markuleta - Olaitturri
B- ANTZERKIA
EGITURA
Emanaldiak
Antzerkia 2019ko irailaren 29an, igandea, arratsaldeko 19:00etan Santa Ana antzokian eman zen, jaietako egitarauaren barnean.
Sarrerak Txokolateixan egon ziren salgai, eta egunean bertan antzokian.
Aurre-estreinaldia irailaren 26an izan zen, Santa Ana antzokian, 19:00etan.
Pertsonaiak - Agertokian azaltzen diren eran:
1- Musikoa 1/abeslaria 1: Joxe Mari Anduaga
2- Musikoa 2: Jose Luis Bikuña
3- Karlos erregegaia: Andrés Zabala
4- Mª Frantziska Braganza: Marian Altube
6- Konstantza Artazkotz: Maritxu Baños
7- Maria Kristina: Elisabeth Igartua
8- Karlota: Maribi Korkostegi
9- Juana: Ana Mari Lizeaga
10- Idazkaria: Juan Mari Elortza
11- Abeslaria 2: Rosita Markuleta
12- Zumalakarregi jenerala: Migel Anjel Agirre
13- Joxepa Zumalakarregi: Ana Mª Markuleta
14- Abeslaria 3: Leonor Zubia
15- Tronpeta 1: Luis Txintxurreta
16- Tronpeta 2: Julen Agirre
17- Danbor-jolea: Aimar Murua
18- Abeslaria 4: Xabier Oregi
19- Alkatea: Enrike Olalde
20- Kattalin Zumalde: Karmen Biain
21- Espartero: Jabier Atxa
22- Abeslaria 5: Amaia Biain
23- Maroto: Jexux Odriozola
Antolaketa
Testuak eta zuzendaritza: Iñazio Irizar
Harreman instituzionalak: Ana Mari Markuleta
Diruzaina: Jabier Atxa
Medioak: Jabier Altube
Argiak: Pili Aranguren
Harrera: Rosario Beitia, Kontxi Aztiria eta Juli Bergara
Jantziak: Oñatz eta Lantzen
Megafonia: Uhina
Babesleak: Oñatiko Udala, Ulma eta Laboral Kutxa
Garapena
1- Bertsoak - “Hasierakoak”.
2- Lehen ekitaldia: "Karlos Lazarragan".
3- Bertsoak: "Domingo Artazkotz".
4- Bigarren ekitaldia: "Mª Kristina gortean".
5- Bertsoak: "Ondorengoa nor”.
7- Bertsoak: “Bilboko zauria”.
8- Laugarren ekitaldia: "Erregegaiaren asmoak".
9- Bertsoak: "Martxa".
10- Bosgarren ekitaldia: "Batzarrei deia".
11- Bertsoak: "Laguntza eske".
12- Seigarren ekitaldia: "Liberalak Lutxanan".
13- Abestia: "Hamaika amaren seme".
14- Zazpigarren ekitaldia: "Karlisten geroa".
15- Bertsoak: "Herritarren nahia".
16- Zortzigarren agerraldia: ”Oñatiko ituna”.
17- Bertsoak: "Amaierakoak".
Sinopsia
Euskal Herrian Lehen karlistaldiak 1833tik 1839 arte iraun zuen, amaiera "Oñatiko ituna"k ezarriz. Hainbat negoziaketen ondoren, Lazarraga jauregian 1839.eko abuztuaren 29an, hamar ataleko ituna sinatu zuten, karlisten aldetik Iturbe eta Egia jeneralek eta liberalen aldetik Esparterok.
Handik bi egunera armada bietako hainbat batailoi Bergaran batu ziren, eta bertan Espartero eta Maroto jeneralek "Bergarako besarkada"rekin eszenifikatu zuten Lehen karlistaldiaren amaiera.
Beraz, aurten 180garren urteurrena ospatzen dugu.
Gerraren zergatiak eta iraun zituen sei urteak laburbiltzen dira antzerkian, ekitaldiak eta bertsoak tartekatuz emanaldia atseginagoa egiteko. Alde bietako pertsonaiak ageri dira, beraien interesak defendatzen.
Dekoratua
Emanaldiko zortzi eszenetatik sei Lazarraga jauregiko areto nagusian kokatzen dira, bigarrena Madrileko gorteko areto dotorean, eta hirugarrena Zumalakarregiren arrebaren etxean.
BERTSOAK: "Hasierakoak"
Doinua: "Iparragirre abila dela"
leku zabal ta lasaian,
Oñati zeharo murgildu da
Sanmigeletako jaian.
Plaza eta kalean (bis)
harmonia onean
jendea dabil gustura,
jai giro honetan orain dator
antzerkia ikustera.
Gaurko antzerki apal honetan
agertuko dugun gaia,
Lehen karlistaldian sinatu zen
Oñatiko ituna da.
Esandako guztia (bis)
gu ez gara ta gezurti,
gure historia oroituaz
gora dezagun Oñati.
LEHEN EKITALDIA - "Karlos Lazarragan"
Karlos María Isidro Borboikoa, “Karlos V.” bezala ezagutua zen erregegaia, Lazarraga jauregiko Domingo Artazkotz nagusiarekin dago. Bazkalostea da, eta pozik daude biak eten gabe berbetan, aretoko mahai dotorearen bueltan, markako koñak frantses kopa bana eskuan dutela. Txaketak aulki ertzetan utzita dituzte, eta alkandorako goieneko botoiak askatuta.
KARLOS:... Asko estimatzen dut Lazarraga jauregi eder honetan bizitzeko zure eskaintza.
DOMINGO: Ohore bat da niretzat Karlos Bosgarrenaren, karlisten buruaren gorte ibiltaria, gurean ezartzea.
KARLOS: Gerra honetan, lekuz aldatu beharrean aurkitzen naiz.
DOMINGO: Lizarran, Tolosan, Azpeitian eta Durangon ere egoten zara.
KARLOS: Baina Oñatin bezala, inon ez!
KARLOS: (Kopa eskuinean jasoz.) Artazkotz jauna, topa egin dezagun adiskide zaharren eran.
DOMINGO: Gora karlistak! Gora Karlos Bosgarrena! (Biak edaten dute)
KARLOS: Hobekuntza batzuk eskatu behar dizkizut. Pariseko, Londreseko eta Lisboako gorteen parean egoteko: zerbitzari lirainak, txanbelan bat, laguntza-dama emaztearentzat.
DOMINGO: Errege-guardia, alabardariak, himnoa jotzeko musika taldea, korneta eta atabal taldea bisitariei ongi etorria emateko.
KARLOS: Gorteko margolari bat.
DOMINGO: Prentsa, legeak egingo dituen parlamentua eta epaitegiak.
KARLOS: Geure txanpona eta zigilua.
DOMINGO: Oñatin egingo ditugu txanpon karlistak?
KARLOS: Laster, behin errege koroatzen naizenean.
DOMINGO: Ideia bikainak iruditzen zaizkit, baina noren kontura joango dira guztien soldatak?
KARLOS: Zergadunen gain, Europako gorte guztietan bezala. (Besaulkian dagoen soineko bat hartu eta Domingori aurrean ipiniz) Apurka joango gara gortea osatuz (Urrunduz, jasotzeko eskatzen dio.)
DOMINGO: Zerbitzari lirainak eta laguntza-damak izango dituzte lehentasuna, jakina!
KARLOS: (Gerturatu egiten zaio, eskua soinaren azpian sartuz. Domingo mahaiaren bestalderantz egiten du, eta Karlos atzetik doa) Noski baietz. Borboia naiz, aizu!
DOMINGO: (Alde eginez) Ez nauzu harrapatuko!
DOMINGO: Harrapatu, harrapatu!
Mª FRANTZISKA:... (Eskuan poltsa bana dakartela sartzen dira emakumeak) Baina, berriro gonen atzetik?
DOMINGO: Entrenamendua da.
KONSTANTZA: Gu berriz Oñatiko jostun onenaren etxetik gatoz, igandeko ospakizunetarako prestatzen.
KARLOS: Asko estimatzen dut infantari ematen diozun laguntza. Erregina egiten denean, ohorezko dama izendatuko zaitugu.
Mª FRANTZISKA: Jantzi zaitez dagokizun moduan, gizon! (Hau txaketa janzten hasten da). Hiru andereekin geratuta gaude, laguntza-dama bat aukeratzeko.
KONSTANTZA: Hori ez da errespetuzko itxura. Maria Frantziska Portugaleko Juan Seigarrena erregearen alaba duzu.
DOMINGO: Jauregi barnean gaude, ez da hain larria.
Mª FRANTZISKA: Aurreko baten, lorategian ikusi nuen lasterka sukaldariaren atzetik galtzamotzetan.
KONSTANTZA: Herri guztia dago zuei begira. Jendea ez dago aristokratak ikustera ohitua.
Mª FRANTZISKA: Eta edozer gauza egiten dugula ere, eguneroko txutxu-mutxua bihurtzen da.
KONSTANTZA: Gure atzetik neskatila mutiko mordo bat etorri da ateraino.
Mª FRANTZISKA: Txanpon txiki batzuk bota beharrean aurkitu gara, sartu ahal izateko.
KARLOS: Alabardariak, errege-guardia.
Mª FRANTZISKA: Errege-guardiako kapitaina neuk aukeratuko dut.
KONSTANTZA: Eta gainontzeko ofizialak?
Mª FRANTZISKA: (Keinua eginaz) Bion artean.
KONSTANTZA: Ados. Gustu finekoa bainaiz.
Mª FRANTZISKA: Jostunaren etxean konturatu naiz. (Poltsatik jantzia ateratzen hasten da). Laguntzen badidazu, ez da Espainian ez Portugalen ni adinako infanta dotorerik izango.
KONSTANTZA: Eta beste bi etiketa-jantzi enkargatu ditugu.
DOMINGO: Konstantza maitea, bera da erreginagaia, ez zu.
KONSTANTZA: Bere parean joan behar dira gorteko damak, denon ohorerako. Goazen jantzi berriak probatzera. (Biak ateratzen dira).
KARLOS: (Txaketa kendu ondoren, berriro kopa hartzen du. Domingok berdin egiten du). Gerran aurrena hartzea komeni zaigu, Ingalaterrako eta Portugaleko armaden laguntza lortzeko.
DOMINGO: Soldadu gehien dituenak irabaziko du.
KARLOS: Nire emaztea Portugaleko erregearen alaba izan arren, ez dut garbi noren alde egingo duen.
DOMINGO: Zure anaia zen Fernando Zazpigarrena erregearen alargunak, Maria Kristinak, Madrileko gortean jarraitzen du.
KARLOS: Eta momentuz ni erregegaia besterik ez naiz.
DOMINGO: Gerra hau irabazi arte.
KARLOS: Frantziak itxaron egingo du, eta gero irabazteko aukera gehien duenaren alde jarriko da.
DOMINGO: Austriak eta Prusiak babesa eskainia dizute.
KARLOS: Oraindik dirua soilik bidali didate, soldadurik ez.
KARLOS: Zuzen zaude. Beste guztia Zumalakarregi jeneralak lortuko du.
DOMINGO: Gora Tomas Zumalakarregi!
KARLOS: (Lehengo soinekoa ematen dio). Jeneralei euren lana egiten bakean utzi, eta jarrai dezagun geurearekin.
DOMINGO: Ezetz harrapatu!
KARLOS: (Atzetik abiatzen da) Borboien esentziarik onena dastatuko duzu.
DOMINGO: (Irribarrez) Harrapatu lehenengo!
2B - BERTSOAK: "Domingo Artazkotz"
Hor dabil Borboia
badu handinahia,
Madriletik dator
Karlos erregegaia,
beretzat nahi du
Lazarraga jauregia
ta gorte berria.
Lehen karlistaldia
gori gorian da,
bapo jan edanda
dontzeila eta gortesauen
atzetik joanda
hori da patxada.
Frantziska emazteak
ere ez dauzka kezkak,
Europako gorteetan
jarriak asmoak,
soineko eta jantziak
denak dotoreak
ditu pinpirinak.
Domingo Artazkotz
argi ta buru hotz,
ia bereak ditu
Oñati ta Araotz,
Borboiakin negozio
kontuetan zorrotz
Konstantza be_ezta motz.
Maria Kristina Aranjuez-eko errege jauregiko areto nagusian dago, mahaiko kandelak pizten. Karlota sartzen da.
KARLOTA:.. Eguerdi on, Maria Kristina erreginaordea.
Mª KRISTINA: Idazkariari etortzeko agindu diot. Nire koinatu Karlos erregegaiarengana Oñatira joan dadin, gerra zentzugabe honekin amaitzeko.
KARLOTA: Zure koinatuak ez du negoziatuko. Fernando Zazpigarrena zure senarra duela bost urte hil zenean, hurrengo erregetza berari zegokiola aldarrikatu zuen.
Mª KRISTINA: Bi alaba izan nituen berarekin, eta horiek dira ondorengo zuzenak.
KARLOTA: Baina lege salikoak dio, emakumezkoak ezin direla ondorengoak izan.
Mª KRISTINA: Lege hori deuseztatu egin zuen Fernandok.
KARLOTA: Denak ez zeuden ados, ordea.
Mª KRISTINA: Gure Isabeltxok bost urte besterik ez ditu, eta hemezortzi bete arte neu izango nau aldamenean, erreginaorde.
KARLOTA: Koinatuari eskaini izan bazenio aukera hori, agian gerra ez zen sortuko.
Mª KRISTINA: Beti gizonen menpe egon behar al gara?
KARLOTA: Arrazoia duzu. Beste arlo batzuetara zabaldu beharko genuke gure indarra.
Mª KRISTINA: Duela hogei urte Cadizeko gorteetan Espainiako Konstituzioa onartu zutenean, ez zegoen parlamentari emakume bakar bat ere.
Mª KRISTINA: Isabel erregina egiteak, gobernuan eta gorteetan emakumeon presentzia sustatzeko balio dezake.
KARLOTA: Barkatu atrebentzia handiegia bada, baina Karlosek hiru seme ditu. Zaharrena, Luis, aproposa izan zitekeen zure alabarentzat.
Mª KRISTINA: Horixe bera proposatu zidan duela gutxi.
KARLOTA: Eta ez zenion onartu, jakina.
Mª KRISTINA: Azpijanarekin zetorrela iruditu zitzaidan. Niri erreginaordetza kentzeko, hain zuzen.
JUANA:… (Lasai sartzen da) Neskatila biak lotan daude.
Mª KRISTINA: Hemen geu bakarrik gaude eta ez du garrantzirik. Baina Juana, ohitura hori aldatu egin beharko zenuke.
JUANA: Barkatu Maria Kristina erreginaorde maiestatea… Printzesa biak lotan daude.
KARLOTA: Emakumeen artean duintasuna zaindu behar dugu.
Mª KRISTINA: Kanpokorik dagoenean behintzat, izan dotorea.
KARLOTA: Agustin Muñoz senar berriarekin izan dituzun mutikoak, printzeak dira?
JUANA: Hor dago koska! Beraien aita guardiako sarjentu soila dela!
Mª KRISTINA: Ezkontza morganatikoa egin nuen Agustinekin. Bakoitzak, ezkondu aurretik zuen izaera gordetzen du.
KARLOTA: Esan nahi duzu, berarekin dituzun mutikoak ez direla erregegaiak.
JUANA: Europa osoan hainbeste printze erregegai mardul egonda, sarjentu bat aukeratzea, ez dakit.
Mª KRISTINA: Borboiek eta printze nagusiek traba gutxi egiten dute emazteen gelatan. Lorerik lore ibiltzen dira, hortik zehar.
JUANA: Kapitaina izan balitz behintzat.
Mª KRISTINA: Errege-guardiako kapitain guztiak ezagutzen ditut.
KARLOTA: Hori ez da zure kontua, Juana.
JUANA: Nork garbitzen die gero ipurdia umeei?
KARLOTA: Bestalde, izango dituzten ume guztiak noblezia-tituluren bat jasoko dute.
JUANA: (Kanpora doala) Nagusitutakoan gogoratuko ote dira nirekin!
KARLOTA: Juana inude bikaina da, batzuetan mingaina arina izan arren.
Mª KRISTINA: Estimu handian daukat.
KARLOTA: Dena den, atzerriko inude batzuk ere beharko zenituzke. Ez printzesei ipurdia garbitzeko, baizik eta Europako edozein erregetzarako hautagaiak izateko. Zeu Italian jaioa zara, eta hona ezkontzera etorri zinen. Printzesa gazteena Parisera edo Londresera joan daiteke bertako erregearekin ezkontzera, eta hizkuntzak jakitea abantaila handia izan liteke.
(Erregetzaren etxeko idazkari nagusia sartzen da).
IDAZKARIA:.. Atzo eskatu zenizkidan txostenak prestatu ditut, karlisten erregegaiarekin eta gure tropa liberalen buru den Espartero jeneralarekin eztabaidatzeko.
Mª KRISTINA: Gure artetik zeu zara ongien ikusia dagoena armada bietan.
IDAZKARIA: Arrisku handiko misioa da nirea, zinez baietz. Edozein konpainiatako soldaduek etsaitzat har nazakete, ni bandera zuriarekin agertu arren.
KARLOTA: Garrantzitsua da zure zeregina. Gerra amaitzea lortzen baduzu, milaka pertsonen bizitzak salbatuko dituzulako.
Mª KRISTINA: Bilboko kontsul britainiarra John Francis Bacon jakinaren gainean dago. Berak lagunduko dizu.
IDAZKARIA: Dena beharko dut bizirik itzultzeko…
Doinua: Kantore berri xarmant hauek
Fernando erregea_hiltzerakoan
Kristinarentzak kezkak hasi,
bi_alaba txiki zituen harekin
zaharrena tronuan gura ikusi.
Tradizionalistek gizona_aukeran
ta emakumeei eragotzi,
Karlos erregegaia hor dago
ohiturei behar zaie eutsi,
aldaketan ezin jausi.
Kristina_erregina izandakoak
bere alaba nahi du koroatu,
pribilegio ta eskumenak gorde
dinastiaren soka ez apurtu.
Diru ta noblezia_alde batetik,
maitasuna, berriz, bestetik.
Berriro ezkondu_egin delako,
gauza batzuk nahi ditu_ahaztu
eta bizitzaz gozatu.
Zegamako Joxepa Zumalakarregiren, Tomas Zumalakarregi jeneralaren arrebaren, etxearen egongela da. Tomas aulkian jesarrita dago eta eskuineko oina tente du, zaurituta.
JOXEPA:... Zer moduz zaude, Tomas? Atzo baino hobeto?
ZUMALAKARREGI: Zauriak min ematen dit.
JOXEPA: Petrikilo eta karlisten sendagile pare bat Zegamara etortzekotan dira. Zangoan duzun bala aterako dizute, behingoz.
ZUMALAKARREGI: Eskerrak eman behar dizkizut, Joxepa, etxean hartzeagatik. (Eskutitza erakutsiz) Gure anaia nagusia Migel Antoniok eskutitz hau bidali dit Sevillatik, tropa karlistak uzteko eskatzen eta liberalengana batzeko. Ezetz borobilarekin erantzun diot.
JOXEPA: Gaztetan Andaluziara ikastera joan zenetik, Sevillan eta Madrilen egin du karrera politikoa, jaioterria baztertuz. Gu ez gara horrelakoak.
ZUMALAKARREGI: Kadizeko Konstituzioa sortzen parte hartu zuen mila zortziehun eta hamabian, eta harrez gero euskaldunon aurka dabil liberalekin.
JOXEPA: Antzinatik ditugun foruak kendu nahi dizkigute.
ZUMALAKARREGI: Hala balitz, gure lege, ohiturak, hizkuntza eta usadioak erabat galduko genituzke.
JOXEPA: Gure amak burua jasoko balu, eta egoera hau ikusi! Seme nagusia liberalen alde, eta gaztea karlisten buru.
ZUMALAKARREGI: Eta zaurituta. Anaia alfonbraz estalitako parlamentuko bulegoetan aritzen da. Ni ostera, gerrako lehen lerro arriskutsuan.
JOXEPA: Zuk adina garaipen lortu duenik ez da liberalen armadan.
JOXEPA: Deskargan Espartero jeneral ospetsuari irabazi zenion.
ZUMALAKARREGI: Zalantzan nago ospe larregi ez ote nuen jaso orduan.
JOXEPA: Bilbon horregatik zauritu zaituztelakotan zaude?
ZUMALAKARREGI: Susmoa dut zuzenean ni tirokatzea zutela helburu arerio batzuk.
JOXEPA: Inoiz ez zinen hirietara joaten batailatzera. Zergatik oraingoan bai?
ZUMALAKARREGI: Karlos erregegaiak hala nahi zuelako. Nik Gasteiz konkistatzea hobetsi nuen bitartean, berak hiri handiena Bilbo zela zioen. Portua duenez, britainiarrak gure alde jarriko zirelakoan.
JOXEPA: Ez zenion jaramonik egin behar. Bere interesak eta gureak desberdinak dira, zeharo.
ZUMALAKARREGI: Damu naiz, ez pentsa.
JOXEPA: Gurea defendatu beharko genuke soilik, besteren gorteko liskarretan sartu gabe.
ZUMALAKARREGI: Liberalek foruak kentzeko asmoa izango ez balute, ez nintzen gerran sartuko.
JOXEPA: Denak berdinak dira. Erregegaiaren karlistak irabazten baduzue, Madrilera eramango dute tronua, eta behin han jesarrita, bost axolako dio euskaldunon etorkizuna.
ZUMALAKARREGI: Ni ere ziur nago hango parlamentuari men egingo diola.
JOXEPA: Zergatik onartu zenion orduan Bilbo gogoz kontra erasotzea?
ZUMALAKARREGI: Militarra naiz gaztetatik. Aginduak betetzen ikasia.
ZUMALAKARREGI: Eta zeure buruari galdetzen diozu, ze arraio egiten dugun euskaldunok foruak defendatu nahian, anaia baten ala bestearen alde?
JOXEPA: Bonaparteren Frantziak lauzpabost gerra hasi zituen, milioika soldaduren ezbeharrerako. Baina Napoleon bera, ohean hil zen.
ZUMALAKARREGI: Borboi biak hilko diren moduan. Ados, Joxepa. Zer egingo dugu orduan?
JOXEPA: Lehenengo eta behin, zauri hori sendatu. Gero gerokoak.
4B- BERTSOAK: “Bilboko zauria”
Doinua: Lehen phederikia
Tomas Zumalakarregi
zen karlisten buruzagia,
ospe handiko jenerala
bazuen abilezia.
Baina Bilboko batailan
bala bat bernan sartuz
jarraitzeko_utziz elbarri.
Bertan ez zuen osatu nahi
baizik eta bere herrian,
hartu zuten Zegama_aldera
ta_han arrebaren etxean.
Konfiantzazko petrikiloa
saiatu zen gau eta egun,
alferrik ahalegin denak
bi astera hil zitzaigun.
Galera izan zen handia
ofizial ta soldaduentzat,
Karlos ez zen asko larritu
hala erakutsi zuen behintzat.
Lazarraga jauregian.
DOMINGO: (Txaketa kentzen duen bitartean) Zumalakarregi jeneralari Zegaman egin dioten hiletatik nator.
KARLOS: Jenderik bai?
DOMINGO: Eliza jendez gainezka zegoen. Zeu falta.
KARLOS: Militar bikaina izan da. Baina ez dut inoiz ulertuko, Bilbon zauritu zutenean gure sendagileak baztertu eta petrikilo baten esku jartzea.
DOMINGO: Beste goi mailako militarren bat aukeratu beharko duzu.
KARLOS: Gure armada karlistaren buru, Maroto izendatu dut.
DOMINGO: Baina hori ez da euskalduna.
KARLOS: Militar profesionala da, Independentziaren gerran aritua, eta baita Ameriketan ere.
DOMINGO: Espartero jeneralari aurre egiteko egokia?
KARLOS: Bere lana ondo egingo du. Goazen gu geurea betetzera.
DOMINGO: Lehen jakin dut atzo aukeratu zenituen alabardarien artean Joxe Mari Iparragirre zegoela. Gaur errege-guardiako erretreta aukeratzea dagokizu. Bi tronpeta solistak prest daude. (Bi tronpetari gazte sartzen dira, zintzo. Tronpetariok biolina eta txistua dakarte).
KARLOS: Londres, Madril eta Lisboako gorteetan bezalako martxa militarrak entzutea gustatuko litzaidake.
TRONPETA 1: Bizpahiru pieza entseatu ditugu. Ondo iruditzen zaizunean, aukeratutakoa bandara eraman dezakegu.
(Txistua eta biolinarekin pieza bat jotzen hasten dira: 00:41-00:58).
DOMINGO: Oso ondo! Bertako kutsua izango du erretretak.
KARLOS: Ez, ez, ez! Fundamentu eta indar gehiago behar du. (Pausua militarki markatuz) Hara: tarrapatatan, tarrapatatan...
DOMINGO: Jo beste pieza bat tronpetekin.
TRONPETA 1: (Txistua eta biolina alde batera utzi, eta tronpeta bana hartzen dute) Austriako pieza bat eskainiko dizuegu.
(Tronpetekin hasten dira oraingoan: 00:29-00:50).
KARLOS: Ezta, hau ere ez! Indarra falta zaio! (Berriro pausua markatuz, esku biak gogoz mugitzen ditu)) Tarrapatatan tarrapatatan...
(Tronpeta-joleak beste partitura bat hartu eta danbor-joleari agertokian sartzeko eskatu ondoren, hor hasten dira berriz: 01:59-02:16).
KARLOS: Hauxe! Hauxe da erretreta militarra! Bihar etorri banda guztia. Lorategian entzungo dugu martxa osoa, aire librean.
(Tronpeta-joleak eta danborraria atera egiten dira).
DOMINGO: (Aulki baten zegoen soinekoa hartuz) Harrapatu harrapatuka egiteko asmorik bai?
KARLOS: Nekatuta nago. Zerbitzari berriari azterketa pasatu diot goizean.
DOMINGO: Gainditu du?
KARLOS: Bikain.
DOMINGO: Aranjuezeko Jauregi Errealekoak baino zerbitzari hobeak lortuko nizkizula agindu nizun.
KARLOS: Borboiak udan soilik bizi gara han, eta hiriburuan neguan.
DOMINGO: Hemen hiri bat falta zaizu negurako. Oñati eta Bilbo. Ondo asmatuta. Zumalakarregiri
Bilbo hartzeko eskatu zenion, han ere errege-jauregi bat izateko.
KARLOS: Ehiza leku bat aurkitu behar didazu, hemen inguruan.
DOMINGO: Arabako mendietan gura adina basurde ditugu.
KARLOS: Ez da aristokraten ehiza pieza. Ingalaterran, Windsor jauregi ondoko basoetan azeriak ehizatzen dituzte txakurrekin. Versallesen ordea, oreinak.
DOMINGO: Oreinak eta orkatzak ekarriko ditugu Errioxako mendietatik, hemen hazteko.
KARLOS: Gerra irabazitakoan, Aranjuezeko basoetatik ere ekarriko ditugu. Eta nire ametsak betetzen badira, Afrikan elefante bat ehizatuko dut, eta (Hormaren erdia seinalatuz) hortxe jarriko ditugu bere marfilezko hortzak! Zu izendatuko zaitut nire gobernadore Euskal Herri osorako.
DOMINGO: Ohore handia izango da.
KARLOS: Bihar Frederick Henningsen kapitaina dator bisitan. Armada britainiarreko legioa karlisten alde jarri nahi dut.
DOMINGO: Liberalek beraien aliatuak direla diote. Hamar mila soldadu bidean direla.
KARLOS: Ehizara joango gara goizean britainiarrarekin.
DOMINGO: Errege-guardiako kapitaina gonbidatu dezakegu, eta gauean lorategian laurok jai pribatu bat egin, emazte barik.
KARLOS: Ez ahaztu zerbitzariak. Henningsenek ikus dezala gure eskaintza hobea dela liberalena baino.
DOMINGO: Aurreko jai pribatua egin genuenean, August von Goeben eta Gillermo von Rahde austriarrak ez zuten aldentzerik nahi.
KARLOS: Gau bakarra izango da. Gure alde jartzen badu armada, errepikatuko dugula esango diogu.
DOMINGO: Eta militar frantsesekin ez zara ahalegindu behar? Louis Xavier de Saint-Sylvain adiskidea prest legoke bitartekaritza lana egiteko.
KARLOS: Napoleonen garaian sei urtez izan ninduten preso.
DOMINGO: Ziur nago zerbitzariak beraiek ekarriko zituztela Parisetik!
KARLOS: Oh la la!
DOMINGO: Saint-Sylvaini esango diot harremanak hasteko?
KARLOS: Ez. Ziurrenik preso sartuko naute berriro.
Doinua: Loreak udan ihintza bezala
Gerrak jarraitzen du gori gori,
karlisten tropa irabazten,
erregegaiak Maroto ipini
ta_ez da batere kezkatzen.
Bere gortea sendotu guran
musikariei deituta,
martxa militar indartsurako
txistua baino hobe tronpeta.
Ehizarako leku egoki bat
basurdeak herrirako,
oreinak berriz zaldi gainetik
aristokratek batzeko.
Karlosek ere lortu egin nahi du
britainiarra_adiskidetu,
eta laguntza eskatu_aurretik
kapitaina zirraratu.
Lau urte dira Zumalakarregi hil zela, eta gerraren azken asteetan gaude. Agertokia udaletxeko alkatearen bulegoa da.
KATTALIN:… Azkenaldian Espartero jenerala hemendik dabilenez, Oñatiko herriak esatekorik baduela eta berarekin egoteko ekimena hartu beharko zenuke. Zeu zara alkatea.
ALKATEA: Bost axolako zaio nire iritzia, Kattalin.
KATTALIN: Foru Aldundiarekin batera joan zaitezke.
ALKATEA: Zaila hori ere. Oñati ez dago oraindik Gipuzkoan.
KATTALIN: Azken Batzarrean probintzian sartzeko gaia eztabaidatzekotan geratu ginen.
ALKATEA: Oraindik bereizirik gabiltza, geure aldetik.
KATTALIN: Borboien arteko gatazka honek kaltea besterik ez dio ekarri Oñatiri. Gerra duela sei urte hasi zenean, unibertsitateak seiehun ikasle zituen, eta orain erdiak. Familia gehienak genuen ikasleren bat etxean ostatu hartuta. Gure diru iturriak asko murriztu dira.
ALKATEA: Beraien mentalitatea ulertzen ez dudan arren, irakasle batzuk liberalen alde agertu ziren. Eta Gasteizera aldatu ziren han beste ikastetxe bat ezarriz. Ikasle asko beraien atzetik joan ziren.
KATTALIN: Gure hondamendia ez da soilik ikasle falta. Tropak herrira datozkigunean, geuk mantendu behar izaten ditugu.
ALKATEA: Udala erabat zorpetuta dago.
KATTALIN: Zerbait asmatu beharko genuke. Aspaldian Karlos erregegaia ez dut Lazarraga jauregitik bueltan ikusi.
ALKATEA: Bere gortea aldakorra denez, orain Lizarran omen dago.
KATTALIN: Ihesi doala dirudi. Izan ere, Zumalakarregi hil zenetik, karlisten armadak ez du burua jaso.
ALKATEA: Domingo Artazkotzi, jenerala jauregira gonbidatzeko eskatuko diogu.
KATTALIN: Eta kontzeju osoa berarekin bildu, zeu buru zarela.
ALKATEA: Ez du nahi izango, gu errepublikarrekin gaudelako.
KATTALIN: Neu joan naiteke, herritarren izenean. Inoiz ez dut jeneral batekin hitz egin, eta ez dakit nola hartuko nauen.
ALKATEA: Erregegaiarekin elkartu naizenetan, goitik behera begiratzen zidan.
KATTALIN: Espartero ez da errege-etxekoa, Ciudad Realeko herri txiki bateko arotz baten semea baizik. Jaiotzaz larre motzean hazitakoa da.
ALKATEA: Militar profesional egin zenean, Ameriketara joan omen zen. Hierarkian gora egin zuen han, jeneral bilakatu arte. Goitik begiratuko zaitu, ez izan zalantzarik.
KATTALIN: Gerra monarkiko honetan zerikusirik ez dudala, eta herritarren defentsan noala ikusten duenean, arotzaren semearekin topo egitea espero dut.
ALKATEA: Azaldu egiozu euskaldunok foruak defendatzeagatik sartu ginela gerran. Berdin zaigula Karlos edo Maria Kristina egon erregetzan.
KATTALIN: Ziurrenik berari ere bai, armadako buru mantentzen duten bitartean.
ALKATEA: Esaiozu unibertsitateak sekula ez duela jaso erreal bat bera ere gortetik. Oñatiko udalaren eta Euskal Herriko aldundien kontura iraun duela gaurdaino.
KATTALIN: Besterik?
ALKATEA: Bai. Gerra honetan dozenaka milaka soldadu hil dira alde bietan, sarjentu eta kapitain gutxi batzuk, eta jeneral bakarra, Zumalakarregi. Errege-erreginarik, printze-printzesarik ez da ageri zerrenda luze horretan. Herritarrak ipini dute bizitza jokoan. Esaiozu guk ordaintzen ditugula Borboien handinahiak.
KATTALIN: Argizaiola bat eramango diot, opari...
6B- BERTSOAK: "Laguntza eske"
Doinua: Betroiarena A
Udaletxera jo du
Kattalin panpoxak
behingoz gorde guran
herriko_interesak.
Alkateak ez du nahi
horrelako saltsak
eta aldundiarekin
berriz harrotu_hautsak.
Baina oñatiarrak
galdu dute sosak
gerra honen erruz,
gogotsuago behar du (e)
foruen defentsak.
Espartero delako
liberal burua
Kattalinek harekin
nahi du tratua.
Jenerala omen da
batailan zorrua,
eta harremanetan
hotza eta harrua.
Argizaiola hartuta
ahaztu amorrua
ta zurrumurrua
bihotza irabazi,
arrazoiekin hasi (e)
ez galdu_helburua.
Lazarraga jauregiko egongelan daude.
IDAZKARIA:... Errege-etxeko aginduekin nator zuregana, Espartero jenerala, gerra amaierako ituna negoziatzeko.
ESPARTERO: Badaki Lutxanako bataila neuk irabazi nuela?
IDAZKARIA: Jakinaren gainean dago.
ESPARTERO: Karlistak erabat suntsituta daude. Aspaldi amaitu ziren Zumalakarregiren garaiko balentriak.
IDAZKARIA: Zurekin egotera bidali baldin banau, Europa osoan erakusteko moduko ituna nahi duelako da.
ESPARTERO: Inoiz ikusi duzu gerra bateko garailea, ituna egiten galtzailearekin? Barre egingo didate armada guztietako jeneralek.
IDAZKARIA: Bere esanetara zaude.
ESPARTERO: Ez denbora luzean. Parlamentuko liberal taldeak erreginaordea kentzea nahi du, eta niri eskaini didate gobernuburu eta Isabel gaztearen tutorea izatea.
IDAZKARIA: Onartzekotan zaude?
ESPARTERO: Maria Kristinari obedituko niola agindu nion. Militarra naiz, hitza beteko dut, oraingoz.
IDAZKARIA: (Idatzi bat ematen dio) Hemen duzu bederatzi puntuko itunaren zirriborroa.
ESPARTERO: (Hasiera irakurri ondoren) Adarra jotzen ari zarete? Gerra neuk irabazi dut. Zer dela eta karlistei dena barkatu eta gure armadan sartzeko gonbitea luzatu?
IDAZKARIA: Ez dizut errepikatuko. Gerra zeuk irabazi duzu, ados, baina ez zerorrek bakarrean jardun ondoren. Gortetik soldadu ingelesen, frantsesen eta portugesen parte-hartzea lortu genuen, eta dirutza eman zaizu zure ofizial eta soldaduak karlistenak baino askoz hobeto ordaintzeko.
ESPARTERO: Karlistek hirurogei mila soldadu galdu dituzte dagoeneko sei urte hauetan, eta guk berriz laurogei mila.
IDAZKARIA: Guk diozunean, kontutan izan hildakoen artean hamaika mila atzerritarrak izan direla, gehienak frantsesak.
ESPARTERO: Zer dakizue zuek gerrari buruz? Aranjuez eta Madrileko jauregietako saloi dotoreetan ematen duzue eguna, epelean, bataila lekuetatik urrun.
IDAZKARIA: Onartu egizu bederatzi puntuok. Gure izen ona babestu behar dugu.
ESPARTERO: Izen ona?
IDAZKARIA: Zure tropek Bastidako eliza erre, eta parrokoa hil zuten.
ESPARTERO: Txapelgorriak ziren, karlistengandik ihes eta guregana pasatutakoak diruagatik.
IDAZKARIA: Berdin zait txapelgorriak ala txapel beltzak. Azken finean, zure tropak ziren. Eta ezaguna da, baita, liberalak preso erortzen zirenean, zuk karlistak fusilatzen zenituela.
ESPARTERO: Niri neurriak hartzen ari zarete? Nola irabazten direla gerrak uste duzu? Zumalakarregi omen zen jatorra. Baina berak ere nire estrategia militarrak erabiltzen zituen. Entzunda duzu Nafarroan Billafrankako eliza erre zuela, eta bertan gorde ziren liberalak fusilatu. Emakumeei ilea moztu zien, ondoren herritik paseatzeko.
IDAZKARIA: Eskuzabalak izatea komeni zaigu.
ESPARTERO: Nahi duzuen propaganda zabaldu, baina jakin ezazue, gerran denok aurkaria ahultzen saiatzen garela, eta etxeko tropak sustatzen. Bestela, ez duzu inolaz ere irabazterik.
IDAZKARIA: Hor duzu itunaren zirriborroa. Marotori beste kopia bat emango diot arratsaldean. Eta okerrik ez bada, etzi sinatuko duzue biok hementxe bertan. Ados?
ESPARTERO: Gauean nire ofizialekin eztabaidatuko ditut bederatzi puntuok, eta aldaketarik balego, esango nizuke.
7B- ABESTIA: "Hamaika amaren seme"
Doinua: R.M. Azkueren kantutegikoa.
Hamaika_amaren seme
dolorez haziak
oraingo_auziak!
Hilak hilagatikan (bis)(bis)
aurrera biziak,
ahal duten guztiak,
edukitsu ezedukiak
ama_etxean utziak:
gerra hau irabazteko (bis)
lau probintziak.
ZAZPIGARREN EKITALDIA: "Karlisten geroa"
Lazarraga jauregiko egongelan sartzen da Kattalin. Espartero mahai aurrean dago, jesarrita, plano bat arakatzen..
KATTALIN:... Arratsalde on, Espartero jenerala. Jakinen gainean nago zure aita arotza zela, eta opari xume bat eskaini nahi dizut, bilera hau herritarren ordezkari batekin egitea onartzeagatik.
ESPARTERO: Familia luzekoa naiz, zortzi anai-arreben artean gazteena. Apaiz edo militar izatea ziren nire irtenbideak. Aitak elizgizon bat nahi zuen, etxetik gertu egongo zena. Nik asmo handiagoak nituen.
KATTALIN: Bat nator zurekin.
ESPARTERO: Jenerala izan nahi duzu?
KATTALIN: Herritarron asmoak ere handiak direlako.
ESPARTERO: Ez dizut ulertzen.
KATTALIN: Gure izaeraren oinarrian Foruak daude, bertako legedia eta usadioak gordetzen dituztenak.
ESPARTERO: Militarra naiz, ez politikaria.
KATTALIN: Foruak galtzen baldin baditugu, gure legeak, izaera eta hizkuntza galdu egingo dira, kanpokoen esanetara geratuz.
ESPARTERO: Gorteek erabakitzen dute hori, ez nik. Baduzu besterik esateko?
KATTALIN: Bai jauna. Errepublika zale izan arren, Nafarroako erregearen menpe egon ginen mende askotan.
ESPARTERO: Aspaldiko kontuak dira.
KATTALIN: Berdin izan zaigu gortean Borboi bat ala bestea egon agintean, geure Foruei zin egitera behartuta zegoelako.
ESPARTERO: Berdin baldin
bazaizue, zergatik ari zarete Karlosen alde, legitimitatea Maria Kristinaren alaba den Isabelek badu?
KATTALIN: Bere alde liberalak daudelako, Espainia zentralista nahi dutenak, gure Foruak ezabatuz.
ESPARTERO: Konstituzio bakarra dago.
KATTALIN: Gurea ez dena, zeuena baizik. Gerra amaitzearen aldekoak gara, hondamendia besterik ez digulako ekarri. Tropak mantentzeko ezinean gabiltza; kaletarrak eta baserritarrak galera handiak izan dituzte. Duela hiru urte Arantzazuko fraideak atxilotu eta santutegia erre zuen Rodil zure jeneralak, erregegaia bertan gordetzen zenaren susmoz. Dena gezurra. Eta orain, ez dugu dirurik santutegia berriz eraikitzeko.
ESPARTERO: Entzute onekoa naiz, baina gerran dagoen jeneral baten aurrean zaude.
KATTALIN: Gortean eta parlamentuan ospe handia duzu, eta zure hitza denek entzungo dute.
ESPARTERO: Nire lehentasuna bakea lortzea da.
KATTALIN: Ituna negoziatzen ari zarete.
ESPARTERO: Parlamentuko idazkari nagusia etorri da, eta Lord John Hay ingelesarekin batera dabil, Marotorekin artikuluen mamia adosten. Bihar sinatuko dugu, eta etzidamu elkar besarkatuko dugu Bergaran armada bien aurrean, jeneralok bat gatozela adierazteko.
KATTALIN: Bat zatoztelako, ala garaituek betiko jakin dezaten gerra nork irabazi duen?
ESPARTERO: Ituneko lehen puntuak Foruen gaia jasoko duela agintzen dizut, azken erabakia parlamentuak badu ere.
KATTALIN: Zure hitzarekin geratzen naiz, beteko duzulakoan.
ESPARTERO: Ez izan zalantzarik.
8B- BERTSOAK: "Herritarren nahia"
Doinua: "Ikusten duzu goizean"
Goxo hasi da Kattalin
berbaz Esparterorekin
tratua nahi du egin.
Gure Foruak galdu ezkero
dena_izango da desberdin
izaera galduko arin
hizkuntzarena nork jakin
ah zer nolako bihozmin.
Hondamendia Oñatik
jasan du beti gerratik
herrirako dena_alferrik.
Arantzazu erre egin zuten
liberal tropen aldetik
konpontzeko_ezta dirurik
fraideak daude aldendurik
bada itunaren premiarik.
Nahiz ez den perfektua
maite dugu sorlekua,
gurasoek_utzitakua.
Ez dugu errege_ez printzerik
herria beti_ahaltsua
horrela da dohatsua
eta badu amestua
bakean dagoen mundua.
ZORTZIGARREN EKITALDIA: ”Oñatiko ituna"
Lazarraga jauregiko egongelan daude.
DOMINGO: Itunaren sinadura saioa hasi aurretik, jakin ezazue denok zaretela ongietorriak Lazarraga jauregira. Amaieran, bazkaria izango dugu, bakea ospatzeko.
IDAZKARIA: (Irakurtzen) "Gaur, mila zortziehun eta hogeita hemeretziko abuztuaren hogeita bederatzian, osteguna, Oñatin bildu dira liberalen buru den Espartero jenerala eta karlisten buru den Maroto jenerala, gerrari amaiera emango dion ituna sinatzera".
MAROTO: Aldez aurretik puntu bakoitza adostea komenigarria litzateke.
IDAZKARIA: Atzo goizean kopia bana pasatu nizuen.
DOMINGO: Konforme zeundetela esan zeniguten.
KATTALIN: Bidezkoa dirudi aldez aurretik puntuak irakurtzea.
ESPARTERO: Lehena Foruei buruzkoa da, herenegun gehitutakoa. Beste bederatziak karlisten egoera berria zehazten dute.
MAROTO: Gerra galdu arren, gure ofizialek eta soldaduek begirunea merezi dute.
ESPARTERO: Nire hitza duzu.
KATTALIN: Herritarrontzat lehen puntua da garrantzitsuena.
IDAZKARIA: Honela dio: “Baldomero Espartero Kapitain Jeneral jaunak, Gobernuari gogotsu gomendatzen dio berak formalki egindako eskaintza betetzea, hau da, Gorteei proposatzea Foruen aitortza edo aldaketa.”
ESPARTERO: Aski da?
KATTALIN: Eskubide historikoa dela gehituko nioke.
MAROTO: Bestalde, jakin egin beharko dugu “gogotsu” esaten denean, norainoko indarra duen.
ESPARTERO: Erabatekoa.
KATTALIN: Zergatik sartu behar dira gorteak gure gauzetan?
MAROTO: Eskumenak beraientzat gorde nahiko dituzte, ez izan zalantzarik.
KATTALIN: Badugu beste irtenbiderik?
IDAZKARIA: Duela bi urte ezarri zen han Konstituzio berria, gehiengo handiz onartua.
MAROTO: Gehiengoarena, kontu zaharra da.
KATTALIN: Hango bozketetan, euskaldunok beti gutxiengoan egongo gara.
ESPARTERO: Momentu hau ez da aproposena hori eztabaidatzeko.
MAROTO: Gerra irabazi duzuelako, jakina.
ESPARTERO: Garaipenak Gorteen erabaki guztiak legitimatzen ditu.
KATTALIN: Horra, azken hitza.
MAROTO: Jarrai ditzagun beste bederatzi atalekin.
IDAZKARIA: Laburbilduz, karlisten armadako kideei enplegua, maila eta kondekorazioak gordeko zaizkie liberalen armadara batzen badira. Hori nahi ez dutenak, etxeratzeko edo atzerriratzeko askatasuna izango dute, armak entregatu ondoren. Eta azkenik, atxilotuak aske utziko ditugu.
KATTALIN: Eta gure soldaduen alargunak eta umeak?
ESPARTERO: Liberalen baldintza berdinetan geratuko dira. (Marotori) Armada biak etzi Bergaran elkartzea proposatzen dizut, eta guztien aurrean biok besarkatzea, ituna aldarte onean sinatu dugula ikus dezaten.
MAROTO: Urbiztondo jeneral karlistak esan didanez, gure aldetik hamasei batailoi agertuko dira.
ESPARTERO: Hamasei soilik?
MAROTO: Batailoi gehienak, hogeita zazpi hain zuzen, ez daude ados gerra amaitzeko baldintza hauetan. Eta soldadu asko ez dago prest armak entregatzeko.
IDAZKARIA: Besarkadak sinbolismo handia izan dezake, baina garrantzitsuena gaur ituna sinatzea da.
MAROTO: Karlos erregegaia Frantziarako bidean da jadanik, armadako ofizial eta soldadu
askorekin. Beste batzuk Ameriketarako eta Filipinetarako bidea hartu dute.
DOMINGO: Ni idazkariarekin bat nator. Sinatu ezazue ituna, denon mesederako.
IDAZKARIA: (Idatzian seinalatuz) Hemen...
Espartero eta Maroto sinatzera doaz, solemnitatez.
9B- BERTSOAK: "Amaierakoak"
Doinua: Misiolari baten moduan
Amaierara_iritsi gara ta
jende prestu ta jatorra,
etorri zaretelako denoi
benetan gure eskerra.
Hurrengoan asmatuko dugu (bis)
zerbait zuzen edo_okerra,
zaletasuna dugun artean
biziko da_euskara zaharra.
Jairako_ordua heldu zaigu ta
zuentzat gure agurra!
