2018(e)ko urtarrilaren 1(a), astelehena

R.M. Azkue eta Euskal Hizkuntzaren Akademia

2018KO IRAILEKO KULTUR HAMABOSTALDIA

A- HITZALDIAK
Kultur Etxean, arratsaldeko 19:00etan

Irailak 18- Asteartea
Gaia: “Euskal Ikasketen Lehen Kongresua. Oñati - 1918
Hizlaria: Iñazio Irizar - Olaitturri
Aurkezlea: Karmen Biain - Olaitturri

Irailak 20- Osteguna
Gaia: “Azkue, lehen euskaltzainburua: euskara menditik hirira jaisteko ametsa, 1864-1936
Hizlaria: Jurgi Kintana - EHU/UPV
Aurkezlea: Ana Maria Liziaga - Olaitturri

Irailak 25- Osteguna
Gaia: “Gerraosteko Euskaltzaindiaren historia kulturala: 1936-1954
Hizlaria: Antton Ugarte - Donostia Kultura
Aurkezlea: Ana Maria Markuleta - Olaitturri

B- ANTZERKIA
EGITURA

- Emanaldiak
Antzerkia 2018ko irailaren 29an, larunbata, arratsaldeko 17:00etan San Migel Parrokian eman zen, jaietako egitarauaren barnean. Sarrerak hemen lortu zitezkeen. Aurre-estreinaldia irailaren 27an izan zen, Santa Ana antzokian, 19:00etan.

- Pertsonaiak - Agertokian azaltzen diren eran:
1- Abeslaria: Itziar Barrena
2- Resurrección Maria Azkue: Jabier Atxa
3- Andresa Garai: Ana Mari Markuleta
4- Julian Elortza: Ixidro Palacin
5- Aurkezlea: Maritxu Baños
6- Abeslaria: Irati Madina
7- Musikoa: Joxe Mari Anduaga
8- Musikoa: Jose Luis Bikuña
9- Julio Urkixo: Enrike Olalde
10- Aurkezlea: Marian Altube
11- Abeslaria: Karmen Biain
12- Txomin Agirre: Jexux Odriozola
13- Abeslaria: Amaia Biain
14- Maria Gordoa: Maribi Korkostegi
15- Errektorea: Andres Zabala
16- Eskribaua: Juan Mari Elortza
17- Joxepa Olazaran: Elisabeth Igartua
18- Paula Olazaran: Irati Madina
19- Maritxu Mendizabal: Karmen Biain
20- Rafael Mendizabal: Luis Txintxurreta
21- Abeslaria: Rosita Markuleta
22- Aurkezlea: Ana Mari Liziaga
23- Abeslaria: Xabier Oregi
24- Luis Eleizalde: Migel Angel Agirre

- Antolaketa
Testuak eta zuzendaritza: Iñazio Irizar
Harreman instituzionalak: Ana Mari Markuleta
Diruzaina: Jabier Atxa
Apainketa: Pili Aranguren
Agertokia: Benjamin Billar, Antonio Alonso eta Iñazio Lete
Harrera: Rosario Beitia, Kontxi Aztiria eta Juli Bergara
Segurtasuna: Jabi Altube eta Jose Antonio Urteaga
Jantziak: Oñatz eta Lantzen
Megafonia eta argiak: Uhina
Babesleak: Oñatiko Udala, Ulma eta Laboral Kutxa

- Garapena
0- Bertsoak - Hasierakoak
1.1- Agertokian: "1918ko Euskal Kongresuaren lan arloak. Azkueri omenaldi herrikoia".
1.2- Aurrean, abestia: "Gipuzkoa - Loa loa txuntxurun berde".
2.1- Agertokian: "Kongresuko hizkuntza arloko hitzaldi, ikastaro eta idatziak".
2.2- Aurrean, abestia: "Bizkaia - Aldaztorrean nangoenean".
3.1- Agertokian: "Hiztegia eta kantutegia".
3.2- Aurrean, abestia: "Lapurdi - Hala baita dolu egingarri".
4.1- Agertokian: "Euskara bateratua eta euskalkiak".
4.2- Aurrean, abestia: "Nafarroa - Anaiai gaztigatu nion".
5- 1760. urtea: Unibertsitateko amodiozko istorioa epaitu zenekoa.
5.I - Errektorearen gelan
5.II - Olazarandarrak
5.III- Mendizabaldarrak
5.IV- Rafaelekin
5.V- Erabakia
6.1- Aurrean, abestia: "Araba - Bart hamarretan".
6.2- Agertokian: "Hizkuntzalaritza eta fonetika".
7.1- Aurrean, abestia: "Zuberoa - Maugisenean".
7.2- Agertokian: "Hizkuntza Akademiaren sorreraren historia".
8.1- Aurrean, abestia: "Nafarroa Beherea - Arrosa xuriaren azpian".
8.2- Agertokian: "R.M. Azkue Akademiaren mahaiburu".
9.1- Agertokian: "Amaiera. 'Urlo' operaren obertura".
0- Bertsoak - Amaierakoak

- Sinopsia
Euskal Ikasketen Kongresua lehen aldiz Oñatin egin zen 1918ko irailaren batetik zortzira, Sancti Spiritus unibertsitateko Areto Nagusian eta Garai fabrikan batzar orokorretarako prestatu zen pabiloi handian. “Euskal Herriaren alde” aldizkariak argitaratu zuen Kongresuaren kronika zehatza.

Irailaren seian, ostirala, Resurrección María Azkuek euskal fonetikari buruzko bere bi ponentzietako lehena eman zuen. Kronikaren 115. orrialdean datorren bezala, bertan agindu zuen “r” dardaratzailearen auzian tileta erabiltzen hasiko zela, bezperan sortutako Euskal Hizkuntzaren Akademiak, izenik gabe oraindik, horrela erabakitzen bazuen.

Urte luzez, Azkue izan zen Akademiaren sustatzaile nagusia, eta omenaldi gisa, antzerkian 1918ko aste horretan gertatutakoa azalduko da, testuak eta abestiak tartekatuz. Eta erdi aldera, baita, 1787an unibertsitatean girotutako antzerki labur bat, Azkueri eskainia.

- Dekoratua
Emanaldia unibertsitateko klaustroan aurkezteko prestatuta dago. Eguraldiagatik han egiterik ez badago, parrokian antzeztuko da, eskaileren barrenean.

Agertokiak errektorearen bulegoa adierazten du. 1918ko pasarteetatik 1787ko unibertsitatekora igarotzerakoan, agertokia apur bat moldatuko da, mahaia eta aulkiak aldatuz. Jantziei buruz, garai bakoitzekoak eramango dituzte, dotoreak edo herrikoiak, pertsonaien arabera.


BERTSOAK: HASIERAKOAK
Doinua: "Iparragirre abila dela"

Aloña Mendi aldamenean
leku zabal ta lasaian,
Oñati zeharo murgildu da
Sanmigeletako jaian.
Plaza eta kalean (bis)
harmonia onean
jendea dabil gustura,
jai giro honetan orain dator
antzerkia ikustera.

Gaurko antzerki apal honetan
agertuko dugun gaia,
Azkueri omenaldia da
testua_eta abestia.
Esandako guztia (bis)
gehiena da egia
gu ez gara ta gezurti,
gure historia oroituaz
gora dezagun Oñati.


AGERTOKIA: 1918ko EUSKAL KONGRESUAREN LAN ARLOAK. AZKUERI OMENALDI HERRIKOIA

RM AZKUE:... Arratsalde on jaun andereok.

ANDRESA: Arratsalde on jauna (Juliani begiratu ondoren). Julian Gipuzkoako Aldundiko ordezkaria eta kongresuaren antolakuntzako arduraduna denez, berari azaldu nizkion lehenengo oñatiarron asmoak.

JULIAN: Andresa Juan de Garai enpresariaren emaztea da. Ekitaldi nagusiak egiteko fabrikako pabiloi bat prestatu dute, unibertsitateko areto nagusian soilik berrehun pertsona sartzen direlako.

ANDRESA: Lan handia izan da makinak alboko pabiloira eramatea. Produkzioa geldi egon da aurreko aste osoan.

JULIAN: Zuri omenaldi herrikoi bat egiteko asmotan dabiltza.

RM AZKUE: (Harrituta) Niri? Zer dela eta?

ANDRESA: Berorri, euskararen alde egiten ari den guztiagatik, gure esker ona erakutsi nahi diogu.

RM AZKUE: Ez nuke nabarmendu nahi.

JULIAN: Euskal Herrian lehenengo aldiz egiten da honelako kongresu bat. Bederatziehun partaide elkartuko gara aste honetan Oñatin, sei arlotan banatuta: gizarte eta politika zientziak, antropologia, hizkuntza, historia, arte, eta irakaskuntza.

ANDRESA: Herritarrok ezin diogu omenaldirik egin edozeini, adituak ez garelako.

JULIAN: Baina hizkuntza egokia da omenaldi bat egiteko, denak parte har dezaketelako.

ANDRESA: Eta horixe nahi dugu, herrikoia izatea.

JULIAN: Zuek irakasleok goizetan lanean arituko zarete, ponentziak eta proiektuak aurkezten.

ANDRESA: Gure parte-hartzea xumeagoa izango da.

JULIAN: Etorritako hirurogeita hamar txostengileok zarete adituak zeuen arloetan.

RM AZKUE: Telesforo Aranzadi, adinez ni baino helduagoa, zientzialari ospetsua da zinez, farmazian doktorea, eta katedraduna mineralogian, zoologian, eta botanika deskribatzailean.

JULIAN: Gai teknikoegiak dira.

JULIAN: Programa osatu genuenean, agintariekin, enpresariekin, eta beste hainbat eragileekin elkartu nintzen, eta goizeko bileren osagarri, enparantzan hainbat ikuskizun antolatu ditugu arratsaldetarako: suzko erroberak, musika saioak, dantzak, herri kirolak, antzerkiak, herri eztei bat, poesia emanaldiak, eta abar.

ANDRESA: Denak daude partaide guztientzat zabalduta. Baina berorrentzat, beste zer edo zer egin nahi genuen.

JULIAN: Orain hamasei urte Oñatin ospatu ziren euskal jaietara etorri zinen, eta jendea ondo oroitzen da zutaz. Hemengo euskarazko hitzak eta abestiak biltzen aritu zinen.

ANDRESA: Ohitu gabe geunden halakoetara, berori etorri arte inork ez zigulako galdetu gure gauzez.

RM AZKUE: Ulertzen dut diozuena. Baina besteen pare aritzea nahi dut.

JULIAN: Omenaldia unibertsitateko klaustroan diskrezioz egitea da gure asmoa.

ANDRESA: Eta berorren lanei lotuta egotea. Alde batetik hizkuntza, eta bestetik musika.

ANDRESA: Omenaldirako aproposagoa da berori. Zer egin dezakegu herritarrok mineralogiari buruz?

ANDRESA: Aita Donostiak berorren kantutegian nahiko abesti eder aurkituko ditugula esan dit.

JULIAN: Erdi aldera, antzerki bat eskainiko dizugu zure euskara bateratuan, unibertsitate honetako aspaldiko gertakizun baten oinarritutakoa.

ANDRESA: Hiriburuetatik abeslari eta aktore profesionalak etorriko dira. Baina saiatuko gara maila ona ematen.

JULIAN: Lehen abestiarekin hasiko gara. (Abeslariei keinua eginaz) Aurrera abeslariok...

Azkue agertokian geratzen da, eserita, abeslariei begira, Julian eta Andresa jaisten diren bitartean.

Behean, abestiaren aurkezlea eta abeslaria aurrera datoz.


ABESTIA: GIPUZKOA - LOA LOA TXUNTXURUN BERDE

Azkuek hiru jakin-min nagusi izan zituen bizitzan: amarengandik jaso zuen herri jakintzaren ezaguera nahia, aitarengandik jasotako euskal herriko literaturarekiko zaletasuna, eta herriko organistarekin hamar urterekin ikasten hasi zen musikarena.Arlo honetan, “Euskal kantutegi herrikoia” bilduma idatzi zuen.

Hemen, kantutegiko zazpi abesti eskainiko dizkizuegu, probintzia bakoitzeko bat. Jatorrizko euskaran abestuko ditugu, batura egokitu gabe. Orain entzungo dugun abestia Gipuzkoan bildu zuen, Ataunen. Titulua “Loa loa txuntxurun berde.

Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.
Aita guria Gasteizen da
ama mandoan hartuta.
Aita guria Gasteizen da
ama mandoan hartuta.
Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.

Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.
Aita guria abiatu da
Vitoriako ferira.
Aita guria abiatu da
Vitoriako ferira.
Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.

Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.
Aita guriak diru asko du
ama bidean salduta.
Aita guriak diru asko du
ama bidean salduta.
Loa, loa txuntxurun berde
loa, loa masusta.


AGERTOKIA: KONGRESUKO HIZKUNTZA ARLOKO HITZALDI, IKASTARO ETA HITZALDIAK

JULIO:... Hizkuntzaren arloa izan da arrakastatsuena goizean. Luis Eleizalderen ikastaroan, jendea kanpoan geratu da, gelan sartu ezinda.

RM AZKUE: Euskarari buruz denok dakigu zerbait. Ezin duzu alderatu, esate baterako, “Zuzenbide pribatua”ren gaiarekin.

JULIO: Neronek eman behar dut bihar goizean hitzaldi orokorra, Julian Elortzaren aurkezpenaren ondoren. Areto nagusian izango da, eta aurrerantzean euskarazko denok areto nagusian arituko zarete.

RM AZKUE: Zertaz hitz egin behar duzu, jakin baldin badaiteke?

JULIO: Euskal hizkuntzari buruzko ikasketen egoeraz.

RM AZKUE: Oso egokia.

JULIO: Nire uste apalean, euskararen arloa ondo antolatuta dugu. Ez ditut beste batzuk gutxietsi nahi, jakintsu ospetsuak dabiltzalako horietan ere, Karmelo Etxegarai, Bixente Laffitte, Telesforo Aranzadi eta Joxe Migel Barandiaran kasu. Baina kongresu hau arrakastatsua izango baldin bada etorkizunerako, gure ekarpena ezinbestekoa da.

RM AZKUE: Beste arlo batzuetan, txostengile gehiago daude. Zure sarrerako hitzaldia kenduta, gu hiru bakarrik gara.

JULIO: Ondotxo dakit, bai. Luis Eleizalde, Aita Olabide eta zeu zaudete, bakoitza bi ikastarorekin. Baina hor daude osagarri gisa beste zazpi idatzi, Txurruka kondearena barne.

RM AZKUE: Euskararen inguruan aditu gehiago daude, hemen aurpegia emango dugunok baino.

JULIO: Baina zaudetenokin pozik agertu ginen antolakuntzakook. Arturo Kanpion gonbidatu nuen, eta ezin izan da etorri. Migel Unamunori ere bidali nion gonbitea Salamancara, eta uko egin zidan. Dirudienez, duela hogei urte Bizkaiko Aldundiko euskarazko katedra zuk irabaztea, eta ez berak, betirako ozpindu zuen.

RM AZKUE: Ni azkena naiz. Ostiralean eta larunbatean ditut ikastaroak. Ordurako, beharbada, jendea nekatuta egongo da.

JULIO: Guztiz bestelakoa, Azkue! Gainera, Oñati osoak daki omenaldi herrikoia aurrera doala, abesti eta antzerki emanaldiekin.

RM AZKUE: Lotsatu eta dena egiten naiz.

JULIO: Nola esan dezakezu hori! Adinez, txostengile nagusienetakoa zara, denon estiman zaude, eta katedraz gain duela hiru urteko euskal kantutegi herrikoien lehiaketa zeuk irabazi zenuen. Nor da kongresuan zuk adina merezimendu duenik?

RM AZKUE: Adiskideak egitera etorri naiz, ez etsaiak...

Azkue agertokian geratzen da, Julio ateratzen den bitartean.

Behean, abestiaren aurkezlea eta abeslaria aurrera datoz.


ABESTIA: BIZKAIA - ALDAZTORREAN NENGOANEAN

Oñatiko kongresua baino lehenago, Bizkaiko Aldundiak antolatutako “Abesti herrikoien lehiaketa” irabazi zuen. Bi mila abestiko bilduma aurkeztu zuen, baina kantutegirako ia erdiak kendu zituen, balio handiena zutenak soilik utziz.

Kongresua amaitu eta urte batzuetara argitaratu zuen mila eta bat abesti jasotzen dituen “Euskal kantutegi herrikoia” lan mardula. Datorren abestia Bizkaian bildu zuen, Lekeition. Honakoa da bere titulua “Aldaztorrean nengoanean”.

Aldaztorrean nengoanean irra goruetan
etorri jatan erroi zaharra grauetan. (bis)

Erroi zarra zer dakazu albiste?
Alamarkea galdu dala dinoe.
Galdu naz bada, alaba ditxa bagea.
Hantxe nebazan hoge ta bat lengusu ta nebea,
harek baino beharrago aita neurea
harek guztiak baino azkarriago jaubea.

Zer dinona, puerka lotsa bagea?
Azkanengo esan dona jaubea?
esan bebanan lenengotatik jaubea
izango ebanan Aldaztorrean partea. (bis)

Nik neurea dot goian dagoan kaxea,
tapez taperaino diruz betea. (bis)
Imineagaz neban urre gorria
anageagaz neban urre zuria.
Mila dukat neban isil poltsea,
ah bere bazan alaba on baten dotea! (bis)

Aldaztorreak ateak ditu letuez
hango plater pitxeruak zidarrez.
Joan ala egon eingo't ama neurea?
Joan, joan, neure alaba maitea.
Haurtxo txikinak sabelean deust ostiko.
Jaun zerukoak al dau semea sortuko.
Nahi dan semea nahi dan alaba
Aldaztorrean partea izango jona. (bis)

Aldaztorrean nengoanean irra goruetan
etorri jatan erroi zaharra grauetan. (bis)


AGERTOKIA: HIZTEGIA ETA KANTUTEGIA.

TXOMIN:... Julio Urkixok hizkuntzalaritza taldeko buru izatea, eta mahaikideak aukera ditzadala eskatu dit. Zurekin egon aurretik ez niola erantzunik emango esan diot. Zer deritzozu?

RM AZKUE: Ikastarorik eman behar ez duzunez, lan bikaina egin dezakezu.

TXOMIN: Gu bion parte-hartzeaz gain, Eleizalde eta Olabide ditut buruan taldea osatzeko, eta Luis Biziola idazkari lanetarako. Ostegunean izan dezakegu lehen bilera, eta gai zerrendan hainbestetan aipatu didazun Hizkuntza Akademiaren sorrera sar dezaket.

RM AZKUE: Izugarrizko aurrerapausoa izango litzateke.

TXOMIN: Zure hiztegiaren eta kantutegiaren argitalpenei buruz ere hitz egin beharko genuke. Euskal Herrian inoiz ez da halako lan erraldoirik egin, eta zabalkunde handiagoa merezi dutelakoan nago.

RM AZKUE: Ez naiz neronen burua goraipatzera etorri.

TXOMIN: Zure liburuak sustatuko ditugu, ez zure izena.

RM AZKUE: Eta zergatik nireak? Zerorrek ere badituzu argitaratuak sustapena merezi duten hiru nobela.

TXOMIN: Ezin da alderatu. Nire nobelak xumeak dira, eta hiruren artean ez dira zazpiehun orrialdetara iristen. Zure “Euskara-gaztelania-frantsesa” hiztegi zoragarria kontutan hartuta soilik, mila eta ehun orritik gora dira.

RM AZKUE: Lanak ez dira orri kopuruarekin neurtzen.

TXOMIN: Zureak Europa osoan aurkezteko modukoak dira, baina besteonak Euskal Herritik atera gabe ondo daude. Eginak dituzu baita “Euskal gramatika” eta aurrizkiekin eta atzizkiekin “Euskal morfologia”.

RM AZKUE: Amaitu gabe ditut, eta auskalo noiz argitaratuko diren.

TXOMIN: Gure folkloreari eta etnografiari buruzko bilduma izango den “Euskal Herriaren jakintza” liburuan lanean zabiltzala ere, aipatzea gustatuko litzaidake.

RM AZKUE: Amaitu barik dago. Hobe argitaratutakoan jakitera ematea.

TXOMIN: Honelako batzar zientifikorik ez dugu inoiz egin, eta jendeak jakin egin behar du altxor preziatuak ditugula hizkuntzalaritzan. Bestela, Pariseko zein Madrileko Hizkuntza Akademiakoek ezjakintzat joko gaituzte berriro.

RM AZKUE: Nire lanak besteenekin batera aurkeztea hobe, euskalgintzako multzo bakarra osatuz.

TXOMIN: Horrelaxe egingo dut. Aldundikoei, liburuen argitalpenerako eta banaketarako diru laguntzak eskatuko dizkiet ala ez?

RM AZKUE: Kongresuan hizkuntzak soilik merezi du gure arreta...

Azkue bere lekuan geratzen den bitartean, Txomin Agirrek alde egiten du.

Behean, abestiaren aurkezlea eta abeslaria erdira doaz.


ABESTIA: LAPURDI - HALA BAITA DOLU EGINGARRI

Azkueren Kantutegiak mila eta hirurehun orri ditu, oso ondo sailkatuak, eta abesti guztiak honako hamalau arlotan banatzen ditu: amodiozkoak, bakotarrak, sehaskakoak, dantzarakoak, dantzarako musika soilak, eresiak eta elegiak, ezteietakoak, haurrenak, jaietakoak, narratiboak, lanbideetakoak, erlijiosoak, erromantzeak eta kontuak, eta azkenik, errondakoak.

Eskainiko dizkizuegun abestiak bost arlotakoak soilik izango dira. Hurrengoa Lapurdin bildu zuen, Ainhoan. Titulua “Hala baita dolu egingarri.

Hala baita dolu egingarri
amodietan denari,
Bethi phenan baiteramatza
gaua eta eguna!
Ezdeia bada pena
ene bihotzean dena?
Nihork ezin dezake
adi ene hatsberepena
Maite bat ezin konbertituz
nik sofritzen dudana.

Xarmagarri zu ere
sanjakorra zare;
Ene pena eta dolorez
ongi trufatzen zare.
Norbaitek deraizkitzu
beharriak ongi bethe,
Eta, dudarikan gabe, zu,
heien erranen sinhesle.
Gaizki mintzatu nahi dena
nork enphatxa lezake?

Izar xarmagarria,
zu bazine neuria,
Zu zintazke bakharrik
neure kontsolagarria.
Zure begi eztia
bihotzean dut sarthuia
Eta amodiozko sokez
han ongi amarratuia.
Ez zinukeia bada izanen
nitaz pietatia?

Gizon gazte floria,
erraiten dautzut egia,
Eztudala hartu nahi
pietatezko bizia
Ez eta ere eman
elizako fedia,
Zeren zuk eman duzun
bertze norbeiti zuria.
Sinets nezazu, ezin daiteke
biez baizik egin paria.


AGERTOKIA: EUSKARA BATERATUA ETA EUSKALKIAK

MARIA:... Maria Gordoa nauzu, eta berorren omenaldirako prestatu dugun antzerkiari buruz berba egitera nator.

RM AZKUE: Hizkuntzalaritzako nire lanetan, bai hiztegian dauden esaeratan zein kantutegiko letretan, jende nagusiari zor diot ia dena.

MARIA: Gu erdaraz soilik izan gara alfabetatuak, eta euskaraz kaleko oñatiarra erabiltzen dugu. Baina eskainiko dizuegun antzerkia prestatzerakoan, ahalegin berezia egin dugu, kongresura etorritako ia denak kanpotarrak zaretelako. Eta jakina, haiek ere ulertzea gura dugu.

RM AZKUE: Ondo irizten zait.

MARIA: Badakigu berorrek ez zenuela arazorik izango bertako euskalkian antzeztu ezkero, hiztegia egiteko duela hamasei urte Oñatin ibili zelako hitzak, esaldiak eta esamoldeak jasotzen, kaleko artisauen eta auzoetako baserritarren artean.

RM AZKUE: Lau abesti ere bildu nituen kantutegirako: Korpus eguneko zortziko eta ezpata-dantza banaren musika, eta Uribarri auzoan jasotako beste bi.

MARIA: Oñatiko gure hizkera Bizkaiko euskalkian sartu du berorrek hiztegian, eta Antzuolakoa eta Legazpikoa berriz gipuzkeran. Hain garbiak dira ezberdintasunak?

RM AZKUE: Bai. Bonaparte printzearen sailkapena jarraitu dut, ondo dagoelakoan.

MARIA: Oñatin “x” hizkia asko erabiltzen dugu, eta horregatik deitzen digute txantxikuarrak. Ez dakit berorren hiztegian hemengo berba denak jasota dituzun, baina niri asko gustatzen zaizkit batzuk, “antxintxiketan”, “aixkomentean”, eta horrelakoak.

RM AZKUE: (Paperean idazten duen bitartean) Hitz guztiak ez nituen bilduko, ziurrenik. “Antxintxiketan” beste leku batzuetan “korrika” esaten dute, edo “lasterka”, “arineketan”, “abiadan”, “arinka”… Oso hitz emankorra da.

MARIA: Hemen, bertako berba polit asko ditugu: “bilinboletan”, “dunduixua”, “laatxorrixa”, “salamalia”, “txingitxangaka”...

RM AZKUE: Hiztegiaren gehigarrian sartzeko, zergatik ez dizkidazu bidaltzen idatzita, esanahiarekin?

MARIA: Hitzak soilik ez; esaldi peto petoak ere bidaliko dizkiot. Asko dira. Familia txiro baten bizi denari “belar motzean hazi” dela esaten diogu.

RM AZKUE: “Beroenak kendu” erabiltzen duzue?

MARIA: Norbait jarduntsu eta handiki samarra denean. Esaera asko daude: “hontzari begira egon”,” jera-jeraka fan”, “sororik-soro ibili”... Zerrenda luzea bidaliko diot. Goazen orain antzerkia ikustera. Euskara garbia eta dotorean egiten saiatuko dira.

Maria eta Azkue jaitsi egiten dira, eta klaustroko arkupetik doaz parean dagoen jarlekura.

Bitartean, behean, abestiaren aurkezlea eta abeslaria erdira joango dira. Abesten duten bitartean, agertokia unibertsitateko antzerkirako egokituko da.


ABESTIA: NAFARROA - ANAIAI GAZTIGATU NION

Azkue Euskal Herri osoan ibili zen jende nagusiari aipatutako gaietaz galdezka, erantzunak fitxetan eta partituretan jasoz. Zorrotza zen, eta datu guztiak gordetzen zituen: abestia noiz jaso zuen, nori entzunda, non, eta kontatzen zioten informazio osagarria.

Kantutegiaren amaieran, azalpen denak jasotzen dituzten zortzi gehigarri zehatz daude. Oraingo abestia Nafarroan bildu zuen, Eugin. Bere titulua, “Anaiai gaztigatu nion”.

Anaiai gaztigatu nion
isilik karta batean,
ea lagunduko zidanez (bis)
gizona ortzitzen lurrean.

Anaiai gaztigatu nion
isilik karta batean
ea gizonik falta zenez, (bis)
oi! erregeren gortean.

Bai falta da Don Juan de Flores
joan dan zazpi urtean;
zu bezalako dama batek (bis)
edukiko du etxean.

Nere aitak, ai! baleki
nik zer daukadan etxean,
aitak ni hilen ninduke (bis)
ta amak egosi pertzean.

Anaiai gaztigatu nion
isilik karta batean,
ea lagunduko zidanez (bis)
gizona ortzitzen lurrean.


1760. URTEA: UNIBERTSITATEKO AMODIOZKO ISTORIOA EPAITU ZENEKOA


ABESTIA: ARABA - BART HAMARRETAN

Azkuek musika ikasketak Lekeition hasi ondoren, gerora Gasteizko seminarioan, Salamancako unibertsitatean, eta Bilbo, Paris, Brusela eta Koloniako kontserbatorioetan jarraitu zituen.

Alemanian zaletu zen, hain zuzen, musika klasikoarekin. Bi opera sortu zituen, “Ortzuri” eta “Urlo” izenekoak. Bilbon estreinatzea lortu arren, ez zuten aparteko arrakastarik erdietsi. Orain entzungo dugun abestia Araban bildu zuen, Olaetan. Bere titulua “Bart hamarretan” da.

Bart hamarretan dontzeila nintzan, (bis)
hamaiketako senarra,
gaubeko hamabi santuetarako
gelditu nintzan bakarra.

Atsekabea, atsekabea, (bis)
handiago nahibagea:
ordu beteko senarragaitik
alargun izan beharra.

Bart hamarretan dontzeila nintzan, (bis)
hamaiketako senarra,
gaubeko hamabi santuetarako
gelditu nintzan bakarra.


AGERTOKIA: HIZKUNTZALARITZA ETA FONETIKA

RM AZKUE:... Zure laguntzaren premian nago. Bi ikastaroen laburpena entzungo zenidake, eta zure iritzia eman?

TXOMIN: (Eskuan duen programari begira) Euskararen gama fonetikoak azalduko dituzu lehen goizean.

RM AZKUE: Fonetikaren historia aztertuko dut orokorrean, eta eufoniarekin dituen desberdintasunak. Fonetika pertsonaren hizketaren hots fisikoen ikerlana da, eta hiru eratakoa izan daiteke, artikulatorioa, akustikoa edo pertzepziozkoa. Eufoniak ostera, soilik sonoritatea ikertzen du.

TXOMIN: Kontzeptu batzuen esanahia ez dut menderatzen.

RM AZKUE: Adibideak jarriko ditut. Ondoren, berrogei fonemaz osatuta dagoen euskal gama fonetikoa azalduko dut, eta baita bigarren mailako hiru fonetizazioak ere, hots, sudurkaritzea, hasperenketa eta bustidura. Bokalen eta kontsonanteen azentu-marken funtzioei aipamen bat egingo dizkiet, eta baita “ts” eta “tz”ren bustidurei. Azkenik, erre bustia eta azkarra nola idatzi behar diren proposatuko dut.

TXOMIN: (Berriro programan begiratzen du) Bigarren egunean lege fonetikoak aztertuko omen dituzu.

RM AZKUE: Zirriborroan berrogeita hemeretzi gai jaso nituen, baina erdiak ematen baldin baditut, pozik geratuko naiz.

TXOMIN: Gaiok, teknikoak dira oraingoan ere?

RM AZKUE: Bai, jakina. Gehienak Hugo Schuchardt linguista aleman ospetsuarekin eztabaidatuak ditut jadanik. Dakizun moduan, duela hamalau urte Kolonian bizi izan nintzen, eta harrez gero hizkuntzalari batzuk hilero idazten diogu elkarri.

TXOMIN: Parisen, Londresen eta Erroman ere bizi izandako lekeitiar unibertsala zara, Euskal Herriak eman duen hizkuntzalari jakintsuena. Ni ostera, Ondarroatik Zumaiara joan naiz, gehienez.

RM AZKUE: Hala egokitu zaigulako, Txomin. Baina ez izan nire inbidiarik. Jakingo bazenu hiztegia argitaratzeak zenbat buruko min eman zidan, sinetsi ere ez zenuen egingo.

TXOMIN: Azaldu egizkidazu lege horien nondik norakoak.

RM AZKUE: Lege fonetikoak bi taldetan banatzen ditut, hitz baten barnean doazenak, eta esaldi bateko bi hitzen artean, lege trinkoak eta perifrastikoak bereiziz. Trinkoen arloan, “petaka” nola trukatzen den “bodega”n azalduko dut, hau da, “p” “t” “k” kontsonante leherkor gorrak beraien pareko ahostunetan “b” “d” “g” bilakatuz. Adibidez, Irun+tik Irundik bihurtuko da.

TXOMIN: Adibideak ipintzen badituzu, agian neuk ere ulertuko dizut. Bestela, nekez.

Azkue eta Txomin, biak jaisten dira agertokitik.

Behean abestiaren aurkezlea eta abeslaria erdira doaz.


ABESTIA: ZUBEROA - MAUGISENEAN

Orain entzungo dugun abestia Zuberoan bildu zuen, Mendikotan. Bere titulua “Maugisenean” da, eta letra zubereraz dago.

“Aimonen lau semeak” pastoraleko protagonistetako bat da Maugis aztia. Pastoral hau nahiko ospetsua da, eta beste hiru bider ere antzeztua izan da, Altzainen, Barkoxen eta Sohütan (1984).

Orreagan euskaldunak Karlo Magnorekin izan zuten batailan oinarritzen da, eta lau anaiak Maugis aztiaren belar magikoen premia agertzen dute.

Maugisenean teatren gainean
bürduñaz kargaturik etsaien artean,
hargatik etzen lotsa ororen artean
zeren belhar hunak sakolan beitzutean,
sakolan beitzutean.(bis)

Heben bagire orai lau anaie,
heben baldin bagünü kosi Maugis ere,
ezkinaiteke lotsa, Charle Magne, zure
ez eta jinik ere Frantziako doze,
doze pareak ere.

Maugisenean teatren gainean
bürdunaz kargaturik etsaien artean,
hargatik etzen lotsa ororen artean
zeren belhar hunak sakolan beitzutean,
sakolan beitzutean.


AGERTOKIA: HIZKUNTZA AKADEMIAREN SORRERAREN HISTORIA

MARIA:... Nire ustez, osteguneko akademiaren sorrerako bileran politikariren bat izan beharko litzateke buru.

JULIAN: Nahiko lan dut kongresuaren antolakuntza eramaten.

MARIA: Beste arloetan badute akademiarik sortzeko asmorik?

JULIAN: Nik dakidala ez.

MARIA: Meritu handia duzue antolakuntzakook, baina aurrera begira fruituak lortu direla zabaltzea ezinbestekoa izango zaizue. Zertarako elkartu bestela?

JULIAN: Gaurtik ostegunera bitartean, beste Aldundietako ordezkariekin egongo naiz.

MARIA: Denak baietz esango dizute, zeuk hartzen baduzu ardura nagusia.

JULIAN: Akademia sortzeko asmotan euskaltzale batzuk ahalegindu izan ziren hemeretzigarren mendean ere. Ulibarrik, Aizkibelek, Abbadie eta Duvoisinek, Manterolak eta Artiñanok saiakerak egin zituzten. Azkue bera duela urte batzuk aritu zen Hendaian, Virginia Abbadie alargunarekin.

MARIA: Nire senarra enpresaria da, eta hizkuntzalaritzaz ezer gutxi daki, baina harro dago jakintsuen artean.

JULIAN: Aldundiak eta euskaltzaleen elkarteak batuko ditut.

MARIA: Ez ahaztu apezpikuak. Kongresura hiriburu guztietakoak etorri dira.

JULIAN: Txomin Agirre, Raimundo Olabide eta Azkue bera apaizak dira. Apezpikuen babesa ezinbestekoa zaigu.

MARIA: Beste politikoekin egoterakoan, aipatu egiezu ingelesaren, frantsesaren eta espainolaren akademiak berrehun urtetik gora dituztela.

JULIAN: Neu arduratuko naiz Aldundietako aurrekontuetan eskaerak sartzen. Eta aipatu dituzun akademietara joango gara bertako arautegiak, lan taldeak, buletin ofizialak, ikerlan ildoak, eta funtzionamendua ikustera.

MARIA: Kongresu hau antolatzeko nekeak, lorpen horregatik bakarrik ere merezi izango dute.

JULIAN: Urte bete beharko dugu akademia juridikoki eratu eta batzordeak osatzeko, nazioartean homologagarria izan dadin.

MARIA: Ondo legoke zeu izatea mahaiburu.

JULIAN: Nahiko lan dut Aldundietako lehendakariak konbentzitzen.

MARIA: Akademiaren presidente nor izango den ere garrantzitsua da. Nazioartean bere mailagatik onartutako linguista izendatzea komeni da.

JULIAN: Hor daude Olabide arabarra, Azkue bizkaitarra, Arturo Campión nafarra, Georges Lacombe edo Gavel iparraldekoak. Beharbada Campión litzateke egokiena, laikoa delako eta Oñatiko unibertsitate honetan zuzenbide ikasketak egin zituelako.

MARIA: Azkuek ostera alemanez eta frantsesez ondo daki, eta nazioarteko linguistekin harreman bikainak ditu.

JULIAN: Aldundietako kideekin aztertuko dut. Akademiako lehendakaria nor izango den adostea ezinbestekoa zaigu.

Maria agertokitik jaisten da.

Behean abestiaren aurkezlea eta abeslaria erdira doaz.


ABESTIA: NAFARROA BEHEREA - ARROSA XURIAREN AZPIAN

Azken abesti hau Nafarroa Beherean bildu zuen, Donazaharren. Bere titulua "Arrosa xuriaren azpian” da, eta bertsoak hiru kapitainek bahitu eta Parisera eraman zuten andere lirain bati buruzkoak dira.

Ostalariak andereari galdetzen dio, ea bortxaz ala amodioz dagoen han. Bortxaz, erantzuten dio, baina kapitainek lasai egoteko eskatzen diote. Hori entzutean, anderea hilda jausten da.

Kapitainok alde egiten dute doluz, eta anderea aitarengana itzultzen da, hildakoaren itxura besterik egin ez zuelako.

Arrosa xuriaren azpian
anderea lokarturik
elurra bezain zuri
ekhia bezain ederrik
hirur kapitainek zeraukaten
gortez inguraturik.

Kapitainek joan ziren
beren zaldiak harturik
hartu zuten anderea
mantoz huntsa trozaturik
gero Pariserat eraman
zuten aitak jakin gaberik.

Parisen hostaliersak
bazuen salutatu
berriak ere galdatu
bortxaz ala amodioz jina
zara anderea errazu.

Andereak hori entzunik
hila zuzun erori
kapitainek joan ziren
beren zaldiak harturik
nigar egiten zutelarik
andereari dolu eginik.

Handik hirur egunen buruan
andereak aitari
ohiu: ai aita
ni orai hemen niagozu
birjinitatearen naiz begiratu
hilaren egon nuzu.


AGERTOKIA: RM AZKUE EUSKALTZAIN MAHAIBURU

LUIS:... Etortzeko eskatu didate.

JULIAN: Ze moduz ikastaroekin?

LUIS: Goizean izan dut lehena, eta bihar bestea. Lexikologiari buruzkoak biak.

JULIAN: Ea joaterik dudan. Akademia sortzeko osteguneko bileran parte hartzea erregutuko nizuke.

LUIS: Akademiari prestigioa emateko, ni baino adituagoak aurkituko dituzu. Prest nago laguntzeko, baina ez dut neure burua partaide izateko gai ikusten.

JULIAN: Goizean ikastaro bikaina eman duzu. Hizkuntzalari ona zarenaren seinale.

LUIS: Akademiak zenbat linguista beharko ditu, lauzpabost? Horien artean ez naiz sartzen.

JULIAN: Bileran mahaiburu izango naiz, kudeatzaile gisa. Nor ikusten duzu presidente hizkuntzalaritzan?

LUIS: Azkue, zalantza barik. Euskal Herrian talentu eta lanerako ahalmen gehien duena da. Bere hiztegia irakurri nuenean, zur eta lur utzi ninduen egin duen lanagatik. Hamabost urte eman omen zituen horretan. Neronek bizitza oso bat beharko nuen lan ikaragarri hori burutzen.

JULIAN: Gogoz erosiko diogu aldundian ehun ale, liburutegi guztietan izan dezaten.

LUIS: Hasita dago baita “Euskal morfologia” liburua egituratzen, eta ematen du inoiz gramatikan egin den lan osatuena izango dela. Aurkibidea pasatu dit, ekarpenak egiteko, eta hogeita hamazazpi kapitulutan banatu du!

JULIAN: Berak esan zidanez, askok eskatu diote gramatikazko liburu hori, orain artean ez dagoelako antzekorik.

LUIS: Aditz iragankor eta iragangaitzen taulak ikusiko bazenitu, txundituta geratuko zinateke. Ehunka, milaka aditz forma, singularrean eta pluralean, orainean, iraganean eta geroan, indikatiboan, subjuntiboan eta aginteran.

JULIAN: Eta denbora hartu izan du artikulu piloa idazteko eta bizpahiru nobela argitaratzeko.

LUIS: Aipatu didanez, egunen baten beste lan itzel bat argitaratuko omen du. Gaztetan hasi zen amari sukaldean entzundako istorioak paperean jasotzen: tresnak, ofizioak, jantziak, animaliak eta landareak, jaiak, ezkontzak, hiletak, ohiturak, pertsonai mitologikoak, denetik. Euskal Herri osoko jakintza jasoko du, folklorearen eta etnografiaren bilduma.

JULIAN: Akademia berriko hizkuntzalaritzako presidente Azkue proposatuko dut orduan.

LUIS: Inork ez du zalantzan jarriko aukeraketa egokiena egin duzunik.

JULIAN: Europako beste akademia guztietan onartzeko moduko jakintsua...

Julian agertokitik jaisten da, Luis bertan gelditzen den bitartean.


AGERTOKIA: AMAIERA. 'URLO' OPERAREN OBERTURA

RM AZKUE:... Antzerkiaren fonetika izugarri gustatu zait, eta zer esanik ez abeslariak eta musikariak.

ANDRESA: Benetan saiatu gara omenaldi hau prestatzen, hori eta gehiago merezi duelakoan.

RM AZKUE: Hunkituta uzten nauzue.

LUIS: Hainbeste lan egin dutenei, zeuk ere errekonozimenduren bat egitea ondo legoke.

ANDRESA: (Poltsatik liburuak ateratzen dituela) Senarrak eta biok erosiak ditugu jadanik berorrek argitaratu zuen “Euskal musika herrikoia” liburuxkak.

LUIS: Zeuk bakoitzaren alea sinatzea eskatzen dizugu.

RM AZKUE: Eman iezazkidazue mesedez izenak, eta atsegin osoz idatziko diet zerbait.

ANDRESA: (Poltsatik beste liburu batzuk ateratzen dituela) Antzerkiko aktoreei berriz, berorren “Ibaizabal” astekariaren ale bana emango diegu, sinatuta horiek ere. (Paper bat ematen dio) Hemen ditu berorrek guztien izenak.

LUIS: Beraiekin egona naiz, eta pozik geratuko dira.

ANDRESA: Igande gauean, kongresuaren amaieraren ondoren, antolatzaile taldekook afaria dugu familiaren jauregian. Ohorea handia litzateke guretzat etorriko bazina.

RM AZKUE: Pianorik baduzue?

ANDRESA: Bai, akustika oneko Steinway bat.

LUIS: Afalostean berorrek konposatutako piezak jo ditzake.

RM AZKUE: “Urlo” operako obertura eskainiko dizuet.

ANDRESA: Eta baita berorren kantutegiko erromantzeren bat ere, denok abesteko.

LUIS: Musika-emanaldi alaiagoa izan daiteke horrela...

RM AZKUE: Ideia bikaina, sortu dugun akademiaren jaiotza ospatzeko!

Hirurak atzera doaz, berbetan.

Behean abeslariak eta musikaria erdira doaz.


BERTSOAK: AMAIERAKOAK
Doinua: Misiolari baten moduan

Amaierara_iritsi gara ta
jende prestu ta jatorra,
etorri zaretelako denoi
benetan gure eskerra.
Hurrengoan asmatuko dugu (bis)
zerbait zuzen edo_okerra,
zaletasuna dugun artean
biziko da_euskara zaharra.
Jairako_ordua heldu zaigu ta
zuentzat gure agurra!