2017(e)ko otsailaren 20(a), astelehena

1542. urtea: Gebaratarrak, konderriko jaunak.

EGITURA

- Emanaldiak
2017ko irailaren 24an, igandea, hiru emanaldi eskaini ziren Zumeltzegi dorretxearen aurrean, 12:00etan, 13:00etan eta 15:30etan, KMK17 Kilometroetako egitarauarekin auzolanean.

Eta 2017ko irailaren 29an, ostirala, emanaldi bat eskaini zen Santa Ana antzokian, 19:30etan, San Migel jaietako egitarauaren barnean.

- Pertsonaiak: Agertokian azaltzen diren eran:
1- Abeslaria: Joxe Mari Anduaga
2- Pero Belez Gebara kondea: Jabier Atxa
3- Petra Garibai ganboatarra: Maribi Korkostegi
4- Madalen Garibai ganboatarra: Ana Mari Liziaga
5- Domingo Murgia oinaztarra: Jexux Odriozola
6- Konstantza B. Gebara, kondesa: Maria Angeles Altube

- Antolaketa:
Testuak eta zuzendaritza: Iñazio Irizar
Harreman instituzionalak: Ana Mari Markuleta
Diruzaina: Jabier Atxa
Agertokia: Antonio Alonso
Partiturak: Iñaxio Ibarrondo
Megafonia: Ikustek
Jantziak: Lantzen
Babeslea: Oñatiko Udala

- Garapena
- Bertsoak - Hasierakoak
- Lehen ekitaldia - Batzarrean - Pero Belez Gebara kondea
- Bigarren ekitaldia – Ganboatarrak - Kondea, Petra eta Madalen Garibai
- Hirugarren ekitaldia – Kondesarekin - Kondea eta Konstantza emaztea
- Laugarren ekitaldia - Oinaztarrak - Kondea eta Domingo Murgia
- Bosgarren ekitaldia - Hitzarmena - Denak
- Bertsoak - Amaierakoak

- Sinopsia
Oñatiri buruzko lehen albiste idatzia 1149. urtekoa da, eta jadanik gebaratar kondeen leinua ageri zaigu, herriko lur eta etxalde gehienen jabetzarekin.

Feudalismo garai osoan iraun zuen konderriak, eta Euskal Herrian barneratuta egon arren bizitzako arlo guztietan, berezko lege eta arauekin Oñatiko gizartea ia erabat menperatzen zuen kondeak.

Antzerkian, gure herriko garairik oparoenetakoa islatzen saiatu gara, 1542an kokatzen dena. Amerikarekin sustatu zen merkataritzak itsasontzien premia ekarri zuen, eta, ondorioz, herriko olak ekoitzitako hiltze eta burdinazko industriarena.

Gorteari begira bizi ziren gebaratarrez gain, ganboatarren eta oinaztarren leinuak zeuden. Ganboatarrek kanpokoekin harremanak sendotzea nahi zuten, interes ekonomikoak defendatzeko, eta oinaztarrek, berriz, bertoko legeak babestearen aldekoak ziren.

Azkenik, laugarren bizilagunen multzoa kondepekoek osatzen zuten. Hamarkada asko eman zuten borrokan, kondeen eskumenak iragandako garai feudaletakoak zirelakoan. Eta hitzarmen bat sinatzea lortu zuten 1542an, garai berrietara egokitzeko baliatu zutena.

-Dekoratua
Agertokia oso soila izango da, Zumeltzegi dorrearen hormara itsatsita,aparkalekura begira. 0,50 metroko altuera izango du, eta 6x6 metroko zabalera. Aulkiak ipiniko dira aurreko aldean, aparkalekuaren laurdena hartuz.

Agertokiak kondearen harrera gela irudikatzen du. Atzealdean aulki batzuk egongo dira, eta alboan mahai dotorea eta kondeen aulkipatroiak. Erdian, atzean, aulki apalago bat gonbidatuentzat.

Zahar kutsuko doinuz osatutako bertsoak agertoki aurrealdean kantatuko dira. Atzealdeko bazterretan lorontziak egongo dira, jaisteko eta igotzeko dauden eskaileren alboetan. Eta baita Erdi Aroko sei bandera ere, kondearen, ganboatarren eta oinaztarren armarriekin.

Garai hartako margoetan oinarrituta, erdi aroko jantziak eramango dituzte denak, dotoreak, antzerkirako bereziki egindakoak. Kondeak ezpata bat izango du eskuan, hasieran eta pasarte batzuetan.


BERTSOAK – HASIERAKOAK
Doinua: Erdi Aroko kutsukoa, antzerkirako Inaxio Ibarrondok bereziki egina.

Aloña Mendi aldamenean
leku zabal ta lasaian,
Oñati zeharo murgildu da
Kilometroetako jaian.
Plaza eta kalean (b)
harmonia onean
jendea dabil gustura,
jai giro honetan orain dator
antzerkia ikustera.

Gaurko antzerki apal honetan
agertuko dugun gaia,
mila bostehun ta berrogeita bian
hemen gertatu zena da.
Esandako guztia (b)
gehiena da egia
gu ez bait gara gezurti,
gure historia oroituaz
gora dezagun Oñati.


LEHEN EKITALDIA - BATZARREAN

Zumeltzegi dorretxea, muino baten gainean eraikia, Oñatiko edozein lekutatik ikusten da. Gebaratarren leinuaren ikurra da, eta beren indar, ahalmen eta nagusitasunaren erakusle. Agertokia dorrearen bigarren solairuko areto zabala edo harrera-gela izango da. Bertan egiten ziren gebaratar eta ganboatar leinuen ekitaldi sozialak, beste konde batzuei edo ospe handiko bisitariei harrerak. Han gauzatzen zituzten su-etenak, ezkontza-kontratuen akordioak, etab.

Agertokiaren parean jende-multzoa ageri da: batzarrean parte hartzen duten oñatiarrak dira. Urtero antolatzen da, behin gutxienez, eta bertaratu direnen artean daude herriko maiorazko kaletarrak eta auzoetako hamabost alkateak, batzuk euren emazteekin.

KONDEA:... (Irmo, eskuinean akta-liburua duela) Jaun andre agurgarriok, oñatiar maiteok, ongi etorri urtero ospatzen dugun batzar nagusi honetara... Pero Belez Gebara kondea naizen aldetik, eta 1542. urteko maiatzaren hamabigarren egunean, ondorengo hau egiaztatzen dut: urte beterako ohiko alkate izateko bozketan Juan Estibaliz izan dela irabazlea. Agur eta ohore!

Erdian, zutik eta tente, bere jauntxo izaera argi erakusten duela

Denok dakizuenez, Estibaliz jauna eta bere leinukoak oinaztarrak diren bitartean, garibaikoak ganboatarrak dira, ni bezalaxe. Eta berak eman zidan izkribu honetan dioenez (Pergamino bat zabalduz), Oñatin uda pasatzen nagoen bitartean, kontzejuak hitzarmen bat sinatu nahi du nirekin, iragango urteetako auziarekin amaitzeko, berriro epaitegietara joan barik. Batzarkide guztiok izango duzue aukera iritzia emateko... Has gaitezen.

Pergaminoa mahaian utzi ondoren, alde batera doa, aulki-patroian jesartera.


BIGARREN EKITALDIA – GANBOATARRAK

Petra eta Madalen Garibai sartzen dira

PETRA:... Arratsalde on, Pero Belez Gebara Oñatiko konde jauna (Burua apur bat jaitsiz eta erreberentzia moduko bat eginaz). Ondo dakizun bezala, Nafarroaren erresumaren aliatuak gara ganboatarrok, eta bere izenean gatoz.

MADALEN: Batzarrera hamabost ordezkari etorri gara, baina hona gora gu biok bakarrik igotzea erabaki dugu.

KONDEA: (Zutitu gabe, dagoen aulkitik) Ongi etorri, Petra eta Madalen Garibai andereak. Badakizue akordio batera ailegatzearen gaia neuk proposatu dudala, Valladolideko kantzelaritzan auzitan ibiltzea denontzat delako garestia.

PETRA: Errespetu osoz, baina zu bi edo hiru hilabete bakarrik egoten zara Oñatin, uda partean. Eta ez beti. Gerraren bat dagoenean Flandesera edo Afrikara joan izan zara.

KONDEA: (Asmatu ezinik, baina bere autoritateari eutsi nahian) Orain arterakoan ez didazu ezer berririk esan.

PETRA: Iaz ere eskatu nizun (Zalantza apur batekin) Herritar guztientzako lotsagarria da Jaumendin ipinita duzun urkabea. Mendeko egiten gaitu, zuk ezarritako epaileak norbait urkatu eta egun osoan gorpua bertan uzteak.

KONDEA: (Lasai) Arbasoengandik datozkigun eskubideak dira. Horiek jasotzen dituen lehenengo dokumentua 1149koa da.

MADALEN: Nik ere badut garrantzizko eskaera bat. Maiorazko-etxea da gurea, Zumeltzegi dorre honetara igotzeko bidean dagoena (Eskuinarekin seinalatuz), hor beheko aldapan lehena.

KONDEA: Esazu lasai, emakumea.

MADALEN: Bi biloba ditugu, adin onekoak biak, eta zure semea morroiekin dorretxera datorrenean... (Kondeak mozten dio)

KONDEA: Semeak nire eskubideak jasoko ditu!

MADALEN: Zu eta semea uda partean Oñatin zaudetenean, neskak ezin izaten dira etxetik irten, beldurragatik.

KONDEA: Ezkonberriarekin oheratzearena oso antzinako kontua da. Ez dizkizuet berriro gure eskubideak aipatuko.

PETRA: Urteak joan ahala, aldatu egiten dira. Italian egona zara; orain dela laurehun urtekoak dira hango legeak?

KONDEA: Oinarrizko legeak mantendu egiten dira, oinarrizko matematikak edo astronomiak irauten duten moduan.

MADALEN: Baina mila eta bostehungarren urtera eguneratuta.

PETRA: Zuk izendatutako alkate nagusia da hemen epaile garrantzitsuena, baina gu ganboatarrak gara, bertako foruen zaleak.

KONDEA: Iaz ere galdetu nizuen. (Esku biak zabalduz) Zeren truke legedia eguneratu? Zortzi mila dukat eskatzen nituen.

MADALEN: Zurekin sinatu nahi dugun hitzarmenean beste gauza asko daude.

PETRA: Eliza eta zure artean hamarrena kobratzen diguzue, lurrak, basoak, baserriak eta olak zuenak direlako.

KONDEA: Zuzen zaude.

PETRA: San Migel parrokia ere zeurea da, eta hango abata, parroko biak eta gainerako abadeak zeuk izendatzen dituzu. Elizan, lehenengo ilaran zeuek jartzen zarete.

KONDEA: Espainiako eta Frantziako gorteetan badira ni baino askoz ondasun gehiago dutelako, soldadu eta kapitain gehiago mantentzen dituztenak.

MADALEN: Hala ere, Oñatin egonezina dago.

KONDEA: Nire aitajaunak ohiko alkateari egin zionagatik?

PETRA: Ez da ahaztu alkate nagusiak herriak izendatutako ohiko alkateari neurriak hartu zionekoa. Lotsagarria izan zen enparantza erdiko pikotan eskua jostea Andres Jauregiri, eta bi ordutan hantxe odoletan mantentzea.

MADALEN: Eta Lope Santa Marinakoari mingaina moztu zitzaionean eta gero Oran-go gerrara deportatu?

PETRA: Karlos erregea Flandesetik lehenengo aldiz etorri zenean, noble batzuk hara joan zineten honanzko bidaian laguntzeko.

KONDEA: Oñatiri kalte edo mesede egiten zion? Lope Santa Marinakoak lapurrak eta mozkorrak ginela bota zuen jendearen aurrean.

MADALEN: Ez diguzu ukatuko parrandarik egin ez zenutela.

KONDEA: Aizu, nobleak gara.

PETRA: Hitzarmena sinatzeko, konponbideren bat aurkitu beharko genieke gai hauei.

KONDEA: Ea zer dioten oinaztarrak...

Emakume biak aulkian jesartzen dira.


HIRUGARREN EKITALDIA - KONDESAREKIN

Konstantza kondearen emaztea sartzen da, tente.

KONDEA:... Konstantza, emazte maitea, agindu diezu zerbitzariei jatekoa eta edatekoa ekartzeko gure gonbidatuei?

KONSTANTZA: Galdetu diet, eta ez dutela ezer nahi. Batzarrean, nik berba egitea komeni da? Lope Agirrek Ameriketatik bidali zidan azken gutuna erakutsi diet, eta orain badute han dagoen urrearen eta zilarraren berri.

KONDEA: Gortean kirten bat dela esaten dute.

KONSTANTZA: Ezin da kirtena izan, hain ondo idazten dakiena. Pedro Urtsua nafar konkistatzaile ezagunarekin dabil, eta Gaztelako erregeari urrea ekarriz gero, berehala lortuko dituzte hango tituluak eta karguak.

KONDEA: Horretxegatik komeni zaigu merkataritza indartzea eta itsasontzietan inbertitzea.

KONSTANTZA: Lehen Zuazola apezpikuarekin egon naiz, duela bi urte hasi zen unibertsitateko lanak ikusten. Laster Erromara doa, Leonardo Da Vinci eta Rafael maisuen eskulturak ikustera. Berarekin joango naizela agindu diot. Zer diozu?

KONDEA: Joan, baina ez zaitez eskultura garestiak erosten hasi.

KONSTANTZA: Gure dorretxe hau maila goreneko apaingarrien faltan dago.

KONDEA: Hemengo artistekin konformatu beharko zara. Hor duzu Piarres Picart, San Martin auzoko ermitako aldarea egiten. Eskatu berari eskulturaren bat.

KONSTANTZA: (Esku biak gerrira eramanaz) Ez naiz edozein artisaurekin konformatzen dena!

KONDEA: Burgoseko katedraleko zinborrioa berak egin zuen.

KONSTANTZA: Italian zerbait erosteko diru faltan, eta zu eten-gabe kanpoko trobadoreekin musika eta dantza jaialdiak antolatzen hemen eta Gebaran.

KONDEA: Gonbidatu gehienak zeureak izaten dira.

KONSTANTZA: (Haserre) Emakumeak dituzu Oñatin bertan, Zalduondon, Agurainen eta Gasteizen.

KONDEA: Noble denen parean egoteko egiten dut hori.

KONSTANTZA: Bart gauean esan zenidan soldadu gehiago kontratatzekotan zabiltzala. Ez al da hobe dorretxea apaintzea?

KONDEA: Espainiako erregearen eta Alemaniako printzeen laguna izatea ezinbestekoa zaigu.

KONSTANTZA: Beraien gazteluetako jaialdietara gonbidatzea lortu beharko zenuke. Iñigo gure semearentzat hango aristokrazian bikotea aurkitzea ondo legoke.

KONDEA: Hori ez da nire zeregina.

KONSTANTZA: Gebaratarron leinuak ospea irabaziko luke.

KONDEA: Zeu arduratu horretaz.

KONSTANTZA: Zuk gonbiteak lortu... (Aulki-patroira doa, lasai eta pozik)


LAUGARREN EKITALDIA - OINAZTARRAK

Murgia uribarritarren ahaide nagusia sartzen da.

MURGIA:... (Erdira doala, konfiantzaz) Zurekin hitzarmen bat sinatu behar dugula eta, aukera aparta daukagu geure eskubideak eta nahiak bateratzeko.

KONDEA: Uste diat badela sasoia pertsona zibilizatuen moduan aritzeko, Valladolidetik bueltaka auzitan ibili gabe.

MURGIA: Edozein konponketa hobe, kanpotik datorkiguna erdara eta lege arrotza besterik ez delako.

KONDEA: Baina hi ez al haiz oinaztarra?

MURGIA: Gero eta apalagoa. Herritarrok hobeto moldatu beharko ginateke elkarrekin, leinuei erreparatu barik. Sarritan nahikoa da bata oinaztarra edo ganboatarra dela jakitea, besteak gaizki hartzeko.

KONDEA: Ganboatarren arrazoibideekin habil.

MURGIA: (Urduri samar) Ez jauna. Ados nago kanpoko jendearekin harremanak zaindu behar ditugula, burdinolak martxan mantentzeko eta denontzat negozioak sustatzeko. Baina inguruetako herrietakoek gu baino eskumen gehiago dituzte.

KONDEA: Nire aldekoa hintzela uste nian.

MURGIA: Eta horrela da, baina hamaseigarren mendean bizi gara, eta hitzarmen zaharkitu honek ez du ezer konponduko. Zure helburua galdutako agintea berriro eskuratzea da.

KONDEA: Niri ondo joaten bazaidak, zuei ere bai.

MURGIA: Dena ez da dirua. Zu beti zaude aginte-lekuan, ez dakizulako beste inon egoten.

KONDEA: Niretzat, hitzarmena historiarri zor diogun errespetuan dago oinarrituta.

MURGIA: Eskubide-berdintasuna eskatzen dut. Jaiotzez denok gara berdinak legearen aurrean.

KONDEA: (Haserretzen) Zer diok, Murgia? Batzuk hirea bezalako maiorazko-etxean jaiotzen dituk, eta beste batzuk maizterrarenean. Zer ari haiz defendatzen?

MURGIA: Euskaldunok geure foruak ditugu, eta hor ez da kanpoko erregerik kabitzen. Oñatiarrok zer gara, bigarren mailako kondepekoak betiko?

KONDEA: Europa osoan horrelaxe duk. Inoiz izan haiz Toledon edo Flandesen bezeroekin prezioak eta marjinak negoziatzen? Zergatik uste duk komeni zaizuela kondearekin ondo egotea?

MURGIA: Feudalismoa aspaldiko gauza dela onartzea zeure esku dago. Zure soldaduekin babesa ematen diguzula esaten duzu, baina nork eskatu dizu halakorik?

KONDEA: Gortean onartua izateko soldaduen premia diat.

MURGIA: Gertuagora begira nago. Artisauen zergak dirutan eta baserritarren hamarrenak jenerotan jasotzen dituzu, baina gero hondamendiren bat dagoenean, adibidez Kale Barriko sute ikaragarria suertatu zenean, etxeak berriro jasotzeko herri guztian batu genuen dirua, eta denok eman genuen, zuk izan ezik.

KONDEA: Gezurra duk hori. Maizterrei ez nien errentarik eskatu urte betean.

MURGIA: Eta Deba ibaia zeuretzat bakarrik eskatzea? Hemen beti ibili gara amuarrainetan herri osoan.

KONDEA: Nire arbasoen eskubidea huen. Berreskuratzeko asmoa diat.

MURGIA: Zure arbasoek eta zerorrek eskubide osoa izan duzue beti arrantzan egiteko, baina ez Deba ibaian soilik, Oñatiko erreka guztietan ere bai, herritar denen moduan!

KONDEA: Deba ibaian arrantzan egiten duena auzitan sartuko diat. Eta urkamendian amaituko dik.

MURGIA: Hara, bere betiko arrazoi ustela. Nirekin ez bazaude, auzia eta soldaduak.

KONDEA: Kontu handiz ibili, Murgia, gizartearen aldeketekin. Nik eskumenak galtzen badizkiat, heuk ere galdu egingo dituk, maizterren mesederako. Besterik?

MURGIA: Ez.

KONDEA: Zatozte Madalen eta Petra, hitzarmena sinatzera.


BOSGARREN EKITALDIA - HITZARMENA

Kondea tente dago, erdian, eta beste guztiak bere atzean eta zutik.

KONDEA:... Nahi duenak izan du aukera hitzarmenaren puntuak aldatzeko, eta uste dut ondo dagoela. Zuek, Garibaitarrok?

MADALEN: Ezkonberriena kentzeko eskatuko nizun.

KONDEA: Zer dela eta ezin dizkiet utzi nire ondorengoei neuk jasotako eskubideak?

PETRA: Antzinako kontuak direlako.

MURGIA: Nik ere, ibaian arrantzan egitearena kentzeko eskatu nuen.

KONDEA: Gebaratarrok geureari eutsi behar diogu. (Haserre samar) Hori onartu ezean burua moztuko nizula aginduta daukat!

MADALEN: Murgiak burua ondo dauka lepo gainean.

MURGIA: (On beharrez) Nahi adina leku dago denontzat arrantzarako.

PETRA: Nork ordaindu behar dizkizu bestela eskatu zenituen hiru mila dukatak?

KONDEA: Nola? Nik zortzi mila eskatu nituen. Eta gutxi zirelakoan. Zer nahi duzue, Oñatiko kondea gortean barregarri geratzea? Besteen tamainan ibili behar dut, bai soldadu kopuruan eta baita dirutan ere.

MURGIA: Oñatiarrok ordezkatzera ez duzu inora joan beharrik. Gu nahikoa gara geurea ordezkatzeko.

KONDEA: (Murgiari begira) Zeure maizterrak ere laster hasiko zaizkizu jabetza-agirien eskean.

MURGIA: (Ez zuelako horrelakorik espero) Ez kezkatu nire ondasunekin.

KONDEA: Baina ez zarete ohartzen inguruan ez dagoela Oñati bezalako herririk? Denak daudela gure inbidian?

MADALEN: Jakituria eta monumentu aldetik, nabarmena da hori.

PETRA: Baina ez foru edo eskubideengatik.

KONDEA: Azken hitza da hau. Aurten lau mila dukatekin konformatuko naiz, baina datorren urtean zerga-kontuak berriro aztertu beharko ditugu.

PETRA: (Seinalatuz) Jaumendin duzun urkamendia kendu eta kontzejuarena ipiniko nuke nik.

KONDEA: Jendeari nire presentzia adierazteko dago. Ez dezatela ahaztu Oñatiko konderrian bizi direla.

MURGIA: Zergatik ez dugu kentzen betiko? Ez kondearen eta ez alkatearen urkamendirik ez litzateke gehiago herritarren begi-bistan egongo.

KONDEA: (Zalantzakor) Urtebeterako proba egingo dugu...

MURGIA: Arrasate eta Bergarako maiorazkoak, Azpeitiko eta Tolosako jaunak hemengoak beste badira, foruei eskerrak da.

PETRA: (Murgiari begira) Aurtengoz... Hitzarmen hori sina dezagun.

KONDEA: Luzaroan irautea nahiko nuke...(Mahaian dagoen hitzarmena sinatzera doa, pauso tentez eta patxadan. Jesarrita sinatzen du, ohituta dagoela adieraziz. Ondoren beste laurak sinatzen dute.


BERTSOAK - AMAIERAKOAK
Doinua: Erdi Aroko kutsukoa, antzerkirako Inaxio Ibarrondok bereziki egina.

Gebaratarra kondea zelako
mantendu gura eskumenak,
jauntxoak ere baziren hemen
ganboatar ta oinaztarrak.
Oñatiarron urte luzeko
borroka ta eztabaidak,
mila bostehun ta berrogeita bian
izan zituzten etenak,
baina herrian ez ziren asetu
askatasun egarriak.

Antzerkia amaitu da eta,
jende prestu ta jatorra,
etorri zaretelako denoi
benetan gure eskerra.
Hurrengoan ere asmatuko dugu
zerbait zuzen edo_okerra,
zaletasuna dugun artean
biziko da_euskara zaharra;
jairako_ordua heldu zaigu ta
zuentzat gure agurra!


iruzkinik ez: